Bez względu na to, jakie są nasze zapatrywania moralne na tę kwestię, ciała niewątpliwie już od dawna są towarem – choć towarem niewygodnym. Nie powstają w fabrykach jako całkiem nowe produkty, montowane przez pracowników w sterylnych ubraniach – zbiera się je raczej jak używane samochody pozostawione na złomowiskach. Zanim będziemy mogli zapłacić rachunek i zabrać ze sobą ludzką tkankę, ktoś będzie musiał zmienić ją z kawałka człowieka w przedmiot o wartości rynkowej. W odróżnieniu od używanych samochodów i ich części cenę ludzkiego ciała określa się nie tylko w dolarach. Mierzy się ją również krwią i trudną do oszacowania wartością życia, zarówno ocalonego, jak i utraconego. Kupując fragment ludzkiego ciała, bierzemy na siebie moralną odpowiedzialność związaną z jego pochodzeniem, a także przejmujemy biologiczną i genetyczną historię byłego właściciela. To transakcja, która nigdy się nie kończy.

Prawo i gospodarka rozróżniają trzy rodzaje rynku: biały, szary i czarny. Na czarnym rynku handluje się nielegalnymi towarami i usługami, na przykład bronią i narkotykami, podczas gdy pirackie płyty czy nieopodatkowane dochody to domena szarego rynku, czy też szarej strefy. Biały rynek jest terytorium produktów legalnych – od żywności kupowanej w sklepie na rogu po podatki dochodowe odprowadzane uczciwie każdego miesiąca. Wszystkie te rynki łączą dwie cechy: sprzedawane tam towary mają jasno określoną wartość, którą można wyrazić w dolarach lub centach, a transakcje kończą się w momencie, gdy pieniądze zmienią właściciela. Rynek, na którym handluje się ludzkimi ciałami, jest inny, bo jego klienci zawdzięczają życie i szczęście rodzinne łańcuchowi dostaw.

Witajcie na czerwonym rynku.

Czerwony rynek to wytwór sprzeczności, które powstają tam, gdzie społeczne tabu otaczające ludzkie ciało zderza się z pragnieniem długiego i szczęśliwego życia. Wartość transakcji i produktów na normalnym rynku można oszacować na podstawie zwykłych działań algebraicznych, czerwony rynek zaś wymyka się prostym kalkulacjom – tutaj w każdym równaniu znajdziemy zarówno zero, jak i nieskończoność. Czerwony rynek pojawia się tam, gdzie w życiu kupca lub sprzedającego zachodzą bardzo istotne zmiany. Kupiec może być tego świadom lub nie, ale nabyte przez niego ciało czyni zeń dozgonnego wierzyciela człowieka, który mu je dostarczył.

Ze względu na tę więź oraz naszą skłonność do unikania wyrażeń handlowych w odniesieniu do ciał transakcje na czerwonym rynku zawiera się przy użyciu dziwnego języka altruizmu. Nikt nie sprzedaje nerek, krwi czy komórek jajowych, lecz je „oddaje”. Rodzice adopcyjni „przygarniają” ubogie dzieci, a nie powiększają rodzinę.

Jednak pomimo całej tej otoczki ludzkie ciała i ich elementy mają swoją określoną cenę w dolarach lub innej walucie, a zasoby są – po części dzięki rosnącej liczbie ludności w ubogich rejonach świata – praktycznie nieograniczone.

W Egipcie, Indiach, Pakistanie i na Filipinach mieszkańcy całych wiosek sprzedają organy, wynajmują macice lub zapisują komuś swoje ciało – często nie robią tego wcale pod przymusem, lecz zawierają transakcje, z których zadowolone są obie strony. Pośrednicy w handlu ludzkim ciałem – nierzadko szpitale lub instytucje rządowe, a czasem pozbawieni skrupułów przestępcy – pozyskują swój towar za najniższą możliwą cenę, zapewniając równocześnie kupców, że pochodzenie organów nie budzi żadnych wątpliwości etycznych. Choć zdarza się, że handlarz zdobywa towar w odrażający sposób, sprzedaż zwykle jest legalna i uświęcona moralnym nakazem ratowania ludzkiego życia. Zbrodnia zostaje ukryta za zasłoną altruistycznych ideałów.

W odróżnieniu od niemal wszelkich innych transakcji zakup na czerwonym rynku czyni kupującego dłużnikiem wszystkich ogniw łączących go ze źródłem towaru. Tylko nieliczne operacje handlowe budzą tyle wątpliwości natury moralnej co kupowanie części ludzkich ciał. Każdy beneficjent transakcji przeprowadzonej na czerwonym rynku powinien poważnie zastanowić się nad pytaniem, co oznacza „etyczne pochodzenie”.

Skoro potrzebujemy naszego ciała do życia, to jak którakolwiek z jego części może być zbędna? Jakie prawo ma chora osoba do żywych organów osoby zdrowej? Jakie kryteria należy spełnić, by sprowadzić do siebie dziecko z Trzeciego Świata? Nieuchronnym, choć okropnym efektem ubocznym funkcjonowania czerwonego rynku jest przesuwanie ludzkiego ciała w górę – nigdy w dół – drabiny społecznej. Nawet bez udziału elementów przestępczych niekontrolowany wolny rynek zachowuje się jak wampir, wysysając zdrowie i siłę z gett biednych dawców i przekazując je bogaczom.

Orędownicy nieograniczonego czerwonego rynku często podnoszą argument, że ludzie, którzy dobrowolnie sprzedają swoją tkankę, odnoszą korzyść z takich transakcji. Zarobione w ten sposób pieniądze mogą wyrwać ich z biedy i wynieść na wyższą pozycję społeczną. Powinniśmy chyba mieć prawo do decydowania o własnym ciele, prawda? Tego rodzaju logika zakłada, że ludzka tkanka to ostatnia deska ratunku dla osób zagrożonych skrajnym ubóstwem i że dzięki sprzedaży tej tkanki wydobędą się z trudnej sytuacji. W rzeczywistości ludzie, którzy sprzedają swe ciała i organy, bardzo rzadko w znaczącym stopniu poprawiają swoją sytuację życiową. Socjologowie od dawna już wiedzą, że to mrzonka[1]. Sprzedaż własnych organów nie daje żadnych długoterminowych korzyści, stwarza jedynie zagrożenia.

Tylko w jednym wypadku czyjaś pozycja społeczna może podnieść się równie szybko jak cena ciała. I dzieje się to wyłącznie wtedy, gdy sprzedaży podlega całe ciało – kiedy na między­narodowy rynek adopcyjny trafia małe dziecko.

Właściwie można powiedzieć, że ponieważ na świecie żyją miliony sierot, adopcja rozwiązuje do pewnego stopnia ważny problem społeczny. Adoptowane dzieci zawsze przenoszą się z niebezpiecznych obrzeży społeczeństwa do stabilnych finansowo, troskliwych rodzin. Jednak jak każdym rynkiem adopcjami rządzą prawa popytu i podaży. Zachód, który realizuje większość międzynarodowych adopcji, domaga się dzieci o jaśniejszej skórze, co prowadzi do wypaczeń rasowych w sierocińcach. Domy dziecka odzwierciedlają skalę uprzedzeń rasowych Ameryki. Białe dzieci niemal natychmiast znajdują nowych rodziców, a czarne często zostają wychowankami systemu opieki społecznej.

Jeszcze gorzej wygląda sytuacja na innych kontynentach, gdzie głównym kryterium wyboru nie jest pochodzenie dziecka, lecz stan jego zdrowia. Wiadomo powszechnie, że dzieci z wyjątkowo biednych sierocińców w Indiach, Chinach, Samoa, Zambii, Gwatemali, Rumunii i Korei zatrzymują się w rozwoju. Choć brzmi to okropnie, model adopcyjny w tych krajach – i w znacznej części Trzeciego Świata – przypomina rynek bananów. Jeśli dziecko lub owoc spędzą zbyt dużo czasu w przechowalni, są już niewiele warte na rynku. Tylko dzieci, które krótko przebywały w tych instytucjach, mają szansę na znalezienie nowego domu, a sierocińce często ściągają spore opłaty za każdą międzynarodową adopcję. Mimo iż dzięki adopcjom dzieci rzeczywiście pną się w górę drabiny społecznej, zależność między okresem ich pobytu w domu dziecka a szansą na życie w nowej rodzinie oznacza, że agencje adopcyjne muszą zwiększyć tempo obrotów albo znaleźć sposób na szybsze pozyskiwanie dzieci. Istnieją zarówno legalne, jak i nielegalne rozwiązania tego problemu.

Aż do lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku handel ludzkimi organami funkcjonował praktycznie bez ograniczeń. Pierwszy i najskuteczniej rozwiązany spór o legalizację sprzedaży tkanki ludzkiej dotyczył krwi. W 1901 roku wiedeński naukowiec Karl Landsteiner wyróżnił podstawowe grupy krwi, dając tym samym początek erze bezpiecznych transfuzji. Wcześniej każda próba przetoczenia krwi była niczym gra w rosyjską ruletkę. Pacjent miał szansę przeżyć albo mógł umrzeć w konwulsjach na stole operacyjnym, gdy krew niekompatybilnej grupy krzepła mu w żyłach, a skonsternowani lekarze drapali się po głowach. Odkrycie Landsteinera nabrało szczególnego znaczenia podczas I wojny światowej, kiedy setki tysięcy transfuzji ratowały życie żołnierzom rannym na polu bitwy. Nim wybuchła II wojna światowa, rozwój banków krwi sprawił, że krew stała się jednym z najważniejszych rodzajów broni, utrzymywała bowiem żołnierzy przy życiu i pozwalała im nadal uczestniczyć w walce. Stacje krwiodawstwa starały się zaspokoić rosnący popyt, płacąc każdemu, kto chciał oddać liczącą niecałe pół litra porcję krwi. Dzięki dostępności dużych zasobów tego płynu lekarze mogli przeprowadzać znacznie rozleglejsze i dłuższe operacje niż do tej pory. Utrata krwi nie utrudniała już leczenia, co doprowadziło do szybkiego rozwoju różnych gałęzi medycyny.

Upowszechnienie oddawania krwi oznaczało również, że banki krwi i stacje krwiodawstwa zamieniły się w duże, dobrze prosperujące firmy. W połowie lat pięćdziesiątych tego rodzaju instytucje w samych tylko Stanach Zjednoczonych płaciły za ponad dwa i pół miliona litrów krwi rocznie. Dziesięć lat później zasoby tej tkanki przekroczyły trzy miliony litrów. Stacje krwiodawstwa wyrastały jak grzyby po deszczu w dzielnicach nędzy każdego większego miasta. Były tam wówczas równie liczne i popularne, jak dziś punkty realizacji czeków i lombardy. W Indiach związki zawodowe negocjowały ceny krwi z rządem, a wkrótce w całym kraju pojawili się zawodowi dawcy.

Cały ten krwawy biznes ratował ludziom życie i mało kto zawracał sobie głowę jego etycznym aspektem. Dopiero w roku 1970 brytyjski antropolog kulturowy Richard Titmuss zwrócił uwagę na fakt, że rynek ludzkich tkanek tworzy nierówności w dostępie do nowoczesnej medycyny. Poglądy Titmussa z pewnością były w dużej mierze zbieżne ze stanowiskiem, jakie prezentowała w tej kwestii jego ojczyzna. W czasie II wojny światowej Anglicy wymyślili akcję honorowego oddawania krwi. Miliony ludzi oddawały wówczas krew za darmo, by wspomóc swoich żołnierzy. Także po wojnie szpitale prawie nigdy nie płaciły za krew – Brytyjczycy uważali krwiodawstwo za swój patriotyczny obowiązek. W książce zatytułowanej The Gift Relationship. From Human Blood to Social Policy [Dar pokrewieństwa. Od ludzkiej krwi do polityki społecznej] Titmuss porównał komercyjny system krwiodawstwa w Stanach Zjednoczonych z altruistycznym angielskim systemem i wysnuł z tego porównania dwa istotne wnioski.

Po pierwsze, wykazał, że w kupowanej krwi znacznie częściej trafiają się porcje zakażone wirusem zapalenia wątroby i że banki krwi uciekają się do coraz drastyczniejszych środków przymusu, byle tylko zwiększyć swoje zapasy. Kupowana krew była niebezpieczna, a przy tym często zdobywano ją za pomocą różnych form wyzysku. Ponieważ krwiodawstwem rządziły zwykłe prawa rynku, szukano najtańszych źródeł dochodowego towaru. Po jakimś czasie zaczęto zmuszać do oddawania krwi więźniów, co Titmuss nazwał współczesną formą niewolnictwa. Pisał również, że do podobnego zjawiska może dojść na rynku innych rodzajów ludzkiej tkanki.

Po drugie, autor twierdził, że jedynym sposobem rozwiązania tego problemu jest stworzenie systemu opartego wyłącznie na bezpłatnym krwiodawstwie. Uważał, że taki system będzie nie tylko ratował ludzkie życie i pozwalał szpitalom oszczędzić sporo środków, ale także tworzył społeczności. Pisał: „Ci, którzy oddają krew jako członkowie społeczeństwa obcym ludziom, sami w końcu również odniosą z tego korzyść jako członkowie społeczeństwa (albo korzyść taką odniosą ich rodziny)”[2]. Zdaniem Titmussa ciała i części ciał należy oddawać wyłącznie za darmo, jako dar. Można to potraktować jako swego rodzaju socjalizm krwi.

Co zdumiewające, pomimo potężnego sprzeciwu lobby hand­larzy krwią ludzie wzięli sobie do serca argumenty Titmussa. W Stanach Zjednoczonych przyjęto prawo, które wprowadzało honorowe krwiodawstwo jako normę. Odtąd płacenie za krew uznawano za przestępstwo równoznaczne ze stosowaniem przymusu i surowo karano. (Należy zauważyć, że prawo to nie obejmuje całej krwi. Zrobiono wyjątek dla osocza, które organizm odtwarza szybciej niż inne składniki krwi. Do tej pory oddawanie osocza jest źródłem dodatkowego dochodu dla wielu ludzi w całych Stanach Zjednoczonych). Podobną zasadę zaczęto stosować również w odniesieniu do wszystkich innych rodzajów ludzkiej tkanki.

W 1984 roku w amerykańskim senacie Al Gore powiedział, że „ciało nie powinno być jedynie zbieraniną zapasowych części”. Wygłosił te słynne słowa, gdy pomagał w uchwaleniu ustawy zabraniającej płacenia za jakikolwiek rodzaj ludzkiej tkanki. Odwoławszy się do argumentów Titmussa, senat przegłosował ustawę o nazwie National Organ Transplant Act, która zakazywała handlu ludzką tkanką i organami. Świat poszedł za przykładem USA. Dziś, z kilkoma nielicznymi wyjątkami, w żadnym kraju nie można legalnie sprzedać krwi, kupić nerki, kupić dziecka do adopcji ani sprzedać swojego szkieletu przed śmiercią. Powstał skomplikowany system umożliwiający dobro­wolne przekazywanie różnych części ciała. Oddajemy więc krew do banków krwi, podpisujemy karty ze zgodą na pobranie naszych organów, zapisujemy nasze ciała różnym instytucjom naukowym. Wszystko za darmo. Teoretycznie każdy, kto bierze pieniądze w zamian za część ciała, powinien trafić do więzienia. Prawo jest w tej kwestii jednoznaczne: kupowanie ciała to przestępstwo.

Niestety, prawo nie zdołało zapobiec czerpaniu profitów z handlu ciałem. System wymyślony przez Titmussa i przyjęty niemal przez cały świat ma dwie zasadnicze wady. Po pierwsze, choć teoretycznie nie można bezpośrednio kupować i sprzedawać ciał, lekarze, pielęgniarki, kierowcy karetek, prawnicy i dyrektorzy szpitali mogą wystawiać rachunki za swoje usługi. Nie płacisz za serce, ale musisz zapłacić za przeszczep. W rezultacie koszt serca zostaje wliczony w koszt usług związanych z pozyskaniem tego organu. Szpitale i inne instytucje medyczne zarabiają coraz więcej na przeszczepach organów – niektóre przynoszą całkiem spore zyski swoim udziałowcom. Zarabiają wszystkie ogniwa łańcucha dostaw z wyjątkiem samego dawcy. Zakaz kupowania części ciała sprawił, że szpitale dostają je praktycznie za darmo.

Z punktu widzenia klienta rynek transplantacji organów w Stanach Zjednoczonych przypomina słynny model biznesowy firmy Gillette, która sprzedaje praktycznie za bezcen samą maszynkę do golenia, lecz każe sobie drogo płacić za wymienne ostrza. Handel nerkami wygląda podobnie. Oczywiście nie można jej kupić, ale koszt przeszczepu certyfikowanej używanej nerki może sięgnąć niemal pół miliona dolarów.

Jak w każdym systemie gospodarczym, darmowe zapasy surowców prowokują do tego, by znaleźć nowe sposoby ich wykorzystania. W Stanach Zjednoczonych, ogólnie rzecz biorąc, zgadzamy się co do tego, że popyt na przeszczepialne organy jest wartością stałą, związaną z liczbą sytuacji wymagających transplantacji, takich jak niewydolność nerek. Fakt, iż na przeszczep nerki trzeba czekać aż pięć lat, wydaje się potwierdzać, że popyt znacznie przewyższa podaż. Ale być może wcale tak nie jest.

Od ponad trzydziestu lat organizacja Sieć Wymiany Narządów (United Network for Organ Sharing) stale poszerza listę dawców, a mimo to wciąż nie udaje jej się nadążyć za popytem. Co więcej, kolejka oczekujących się wydłuża. W miarę jak zwiększa się liczba dostępnych organów, lekarze dodają do listy kandydatów do przeszczepu nowych pacjentów, którzy wcześniej nie zostali zakwalifikowani do takiego zabiegu. Techniki oraz skuteczność transplantacji polepszają się z roku na rok, lekarze zaś odkrywają, że tkanki i narządy przeszczepialne mogą pomóc coraz większej liczbie ludzi. Listy oczekujących na przeszczep fałszują rzeczywisty obraz i ukrywają fakt, że popyt wcale nie jest tu wartością stałą. Długość takiej listy zależy od całkowitej podaży dostępnych organów. Innymi słowy, popyt jest w tym wypadku funkcją podaży. Dobra wiadomość jest taka, że dzięki temu udaje się przedłużyć życie wielu ludziom. Jednakże nieograniczony potencjał rozwoju tego rynku oznacza, że nie należy skupiać się jedynie na profitach płynących z wykorzystania organów, ale musimy sobie także uzmysłowić, jak duży i bezwzględny może stać się system ich pozyskiwania.

Za analogię niech posłuży nam niemal bezgraniczny popyt na produkty naftowe na całym świecie. Wynalazki i innowacje związane z energią pozyskiwaną z ropy przyniosły ogromne korzyści gospodarcze, technologiczne i społeczne. Dzięki samochodom odległości znacznie się skurczyły, mamy światło w nocy i ciepło w zimie. To jednak nie oznacza, że wydobywanie i spalanie tego produktu aż do całkowitego wyczerpania zasobów rzeczywiście dobrze przysłuży się ludzkości.

Drugi błąd modelu Titmussa to brak odniesienia do podstawowych standardów medycznej poufności. Choć władze mogą na podstawie dokumentacji dotrzeć do dawcy, opinia publiczna nie ma żadnej kontroli nad tymi dokumentami. Jeśli ktoś nie pracuje w szpitalu, to nie ma żadnych szans, by poznać tożsamość krwiodawcy, którego poświęcenie uratowało komuś życie podczas operacji. Krew zostaje pozbawiona jakiegokolwiek związku z konkretną osobą, oznaczona kodem kreskowym i rozlana do hermetycznie zamkniętych woreczków. Kupujemy porcje krwi, a nie część człowieka. Główny argument na obronę tej zasady głosi, że umożliwienie kontaktu między dawcą i biorcą mogłoby narazić na szwank cały system, być może nawet sprawić, że ludzie przestaliby oddawać swoją tkankę.

Osoba, która przyjmuje krew, nie czuje się zobowiązana wobec konkretnego dawcy, ale wobec całego systemu krwiodawstwa, a w szczególności wobec lekarza przeprowadzającego zabieg. Ktoś, kto otrzymuje nerkę, czy to od żywej osoby, czy też pobraną ze zwłok, rzadko zna tożsamość człowieka, od którego pochodzi ten organ. Choć anonimowość ma chronić interesy dawcy, przesłania również cały łańcuch dostaw. Pacjenci, kupując tkankę, nie muszą się wcale zastanawiać nad tym, jak ją pozyskano. Tego rodzaju polityka prywatności jest ostatnim elementem procesu, który zamienia ludzkie ciało w towar.

Zatajanie źródła surowców na jakimkolwiek rynku to prawie zawsze kiepski pomysł. Nigdy nie pozwolilibyśmy, żeby korporacja naftowa ukrywała lokalizację swoich szybów naftowych albo trzymała w tajemnicy swoją politykę ochrony środowiska. Kiedy zepsuje się platforma wiertnicza, a do oceanu wyciekną miliony baryłek ropy, domagamy się konsekwencji. Przejrzystość to podstawowy element zabezpieczający kapitalizmu.

Z perspektywy nieuczciwego przedsiębiorcy obecny system pozyskiwania tkanki stanowi doskonałą przykrywkę dla nieograniczonego i bezwzględnego wyzysku. Zasada honorowego dawstwa zabrania płacić za tkankę i podczas gdy firmy inwestują ogromne środki w infrastrukturę związaną z przeszczepami – podobnie jak koncerny naftowe inwestują w szyby wiertnicze – cena surowca wynosi praktycznie zero. Równocześnie retoryka prywatności nie pozwala prześledzić drogi, jaką ciała i ich części trafiają na rynek. Anonimowość oznacza, że kupujący narządy nie musi się martwić tym, skąd pochodzą. Nikt nie będzie zadawał żadnych pytań. Struktura dawstwa sprawnie wygłusza wszelkie protesty i zastrzeżenia, skrywając źródło narządów za zasłoną etyki. Zasada anonimowości dawcy sprawia, że realizujący zyski pośrednicy kontrolują cały łańcuch dostaw, a kupowanie ludzkich organów jest równie łatwe jak wypisywanie czeków.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.