A ona leżała jak zwykle. Drobna, mała, zatopiona w falbanach i śpiąca. Właściwie można by ją wziąć za dziewczynkę, gdyby nie smukły i dorosły kształt pantofelka. Dwa wielkie lustra na ścianach kaplicy odbijały leżącą jakby ktoś kiedyś przestraszył się tak konkretnej kobiecej obecności i postanowił uczynić ją nieco mniej realną, bardziej senną. To zwielokrotnienie jak na świątynię było czymś zdecydowanie zbyt świeckim. Sugerowało błąd, iluzję albo wręcz łagodny obłęd. Pomyślałem sobie, że ten kościół ze swoją patronką, odbiciami, fikcją i Amalią jest bardziej ludzki niż się na pozór mogło wydawać.

Tak. Dotykałem wszystkiego, co budziło moją ciekawość. Byłem sam. Światło z wysokiego okna, migotliwy poblask szklanych tafli i pachnący półcień nawy odbierały moim gestom realność. Czarny marmur sarkofagu był ciepły i gładki.

I wtedy przypomniałem sobie wszystkie kościoły, w których bywałem. Najwyraźniej widziałem najstarsze, te pierwsze, te, w których tajemnicom nadawano widzialne kształty. Matka Boska w błękitach, o różowej i obojętnej twarzy, z kościoła przy Szembeku była pierwszym wizerunkiem kobiety, który zapamiętałem właśnie jako wizerunek. Była też pierwszym wizerunkiem istoty nadprzyrodzonej. W moim sześcioletnim umyśle łączyło się to w jakiś przedziwny sposób, tworząc oszałamiającą miksturę, która znieczulała mnie na czas godzinnej mszalnej nudy. Półnaga alabastrowa figura Chrystusa zwisała zupełnie spokojnie. Kilka subtelnych ran na woskowym i wymodelowanym ciele utwierdzało mnie w przekonaniu, że Jego śmierć była aktem łagodnym i niemal eleganckim.

Grochowską jechały tramwaje. Nad ulicą rdzewiały balkony. Samochody miały karoserię bez połysku. Ten i tamten świat były zrobione z podobnej materii. Różniły się tylko wykonaniem. Duch Święty w postaci gołębicy unosił się w zwielokrotnionej proletariackiej wersji nad ruderami Kawczej, Osieckiej i Zamienieckiej. Na dachach gołębników stali faceci ze szmatami na kijach i przepędzali swoje stada z jednego końca nieba w drugi. Wszystko w tamtych latach wcieliło się raz na zawsze i żadna myśl teraz tego nie rozdzieli ani najcwańsza scholastyka nie nadgryzie, tej krwi z krwi i kości z kości, bo rzeczywistość połknęła symbol, a symbol porósł pierzem realności. I stojąc u grobu Amalii pojąłem w jednej chwili, że wówczas, w tym najpierwotniejszym czasie wszystkie niewidzialne rzeczy zostały wciśnięte w drewniane, kamienne, przestrzenne i barwne formy, a cała reszta potem to były tylko fikcje, nizane na realne rdzenie, tak jak cukrowa wata okręca się wokół drewnianego patyka i koniec końców po wszystkim zostaje tylko ten drewniany patyk, a w brzuchu jedynie słodka pustka i czczość. I koniec końców wszystko sprowadza się do form najbliższych, do własnego ciała i jego odmian w postaci ciał innych ludzi i żadnego innego wyrazu się nie znajdzie, bo byłby niezrozumiały albo nie do uwierzenia.

No więc kościół na Szembeku był z tego samego co reszta. Wychodziło się z niego w przestrzeń trochę rozrzedzoną, ale tożsamą. Ta bluźniercza jedność była warunkiem powszedniej cudowności. Na dobrą sprawę zmysłowość tamtej religii czyniła ją dostępną dla zwierząt i roślin, z tym przedziwnym rytmem ciepłych i chłodnych stref w nawie świątyni, z powolnym i uroczystym następstwem światła i cienia, w miarę jak niedziela przesuwała się nad Grochowem. Znaki zstępowały z nieba i szukały wejść do ludzkiego ciała. Tak było.

Wracaliśmy piechotą. Zaglądaliśmy do cukierni, gdzie na ścianach namalowani byli brązowi, muskularni mężczyźni. Może murzyńscy niewolnicy z plantacji kakao, a może piaskarze znad Wisły. Ten problem nie daje mi spokoju od trzydziestu lat. Ilekroć jem pączka, powraca obraz siarkowej ściany i czekoladowych sylwetek. Nie dowiem się już nigdy, jak było naprawdę.

Potem wchodziliśmy w nasze podwórko. Zdejmowałem niedzielne ubranie i byłem wolny do obiadu. Śmietnik, zakamarki, smołowane dachy komórek na węgiel, gruz, rupiecie, chwasty, zaduch miejskiego lata pod błękitną pokrywką nieba. To samo słońce świeciło na Szembek, na kościół i na drewniany sracz w kącie podwórka. Przenikało witraże i naszą skórę. To samo słońce ożywia w mojej głowie trupa Amalii, ten sam blask rozciera zdarzenia na szkiełku pamięci, miesza je jak krople kolorowych płynów z dziecięcych zabaw: zielony robiło się z trawy, niebieskiz zeskrobanej ze ściany farby, a żółty z piasku.

No więc byłem sam. Srebrny, rozgrzany blask luster mieszał się z gęstym światłem popołudnia. W fałdach sukni zbierał się ciepły cień. Gdzieś przy wejściu zabrzmiały kroki i zaraz umilkły. Ktoś przykląkł albo usiadł na ławce. Sprężona, miękka przestrzeń przenosiła dźwięki w nienaruszonej postaci. Przypominały przedmioty. Obuta w szary pantofel stopa była tak mała, że niemal całą mogłem zamknąć w dłoni. Pomyślałem sobie, że za parę dni, w maju, gdy rozwiną się liście na drzewach rosnących za oknem kaplicy, każdy podmuch wiatru będzie odmieniał to wnętrze: Szkliste listki światłocienia, drżenie słonecznych żyłek, przeciągające się w cieple cętkowane powietrze zwielokrotnią nierealną aurę światłości i śmierci aż po granicę iluzji, gdzie rodzą się najprawdziwsze pragnienia. Tak, jeszcze tydzień, pomyślałem. W maju wszystko będzie inne. Jeszcze bardziej złudne i pociągające. Zupełnie jak tamte dni sprzed trzydziestu laty, gdy wsiadaliśmy z matką po żelaznej drabince do krytej brezentem ciężarówki gdzieś na Wileńskiej. Nazywało się to samochód robotniczy. O świcie lubliny i stary zabierały mężczyzn spod Radzymina, Pilawy, Wyszkowa do pracy w FSO, a po południu rozwoziły do ich wsi. Siedziało się w drewnianych ławkachbez oparć. Trzęsło, podrzucało, pachniało benzyną, potem i papierosami. Po godzinie byliśmy na miejscu.

Bardzo długo wydawało mi się, że chodzę nad prawdziwą rzekę. Stawałem na brzegu i patrzyłem na przeciwległy, zarośnięty wikliną. Mój był skrajem ogromnej piaszczystej równiny. Im bliżej wody, tym robiło się pustynniej. Gdzieś w dali pasły się krowy z całej wsi i tam musiała być trawa, lecz na brzegu można było znaleźć jedynie ostre, lancetowate źdźbła, które raniły do krwi. Wieś leżała za wydmowymi wzgórzami. Niektóre domy wspięły się na szczyt grzbietu. Były drewniane, brązowe, niektóre kryte słomą. W upalne dni woda wydzielała bagienną i rybną woń, pomieszaną z cierpkim, garbnikowym zapachem wikliny. Kilka gigantycznych topól na skraju wsi regularnie ściągało na siebie pioruny. Gorący, grząski piach każdy spacer zamieniał w mozolną wyprawę. Od zagród ciągnęło sosnowym i osikowym dymem. Łączył się on z wilgotną aurą rzeki i zalegał na stałe w długich, poziomych pasmach nawet w nocy, gdy wygaszone były wszystkie piece. Trzeba się było wspiąć na pagórek, przejść wśród czarnych patykowych płotów, chroniących heroiczne warzywniki i wychodziło się na śródmiejską drogę, którą ciągnął gorący cug, wsysający zapachy wszystkich obejść, gnilne, zwierzęce i żywotne aromaty, mieszał je, macerował i nawet w południe, gdy na gościńcu królowała pustka i nieruchomość, nie można było uniknąć obecności tych wszystkich ludzi, bydląt i przedmiotów, zalegających domostwa i podwórka. Rozprzestrzeniała się, przeciskała między niebem, ziemią i nieregularnymi zabudowaniami jak ciężki, syty, niewidzialny wąż.

Mój dziadek był strażakiem. Miał złoty, zabytkowy kask z grzebieniem. Był też sołtysem. Na domu wisiała czerwona tabliczka. Za wzorowe pełnienie obowiązków dostał grubą księgę pod tytułem „Komuna Paryska”. Pełno w niej było rycin. Nadjadła je pleśń. Podobnie jak płócienną malinową oprawę. Księga leżała w drewutni. Nigdy nie widziałem, by dziadek ją czytał. Tylko ja ją oglądałem. Niewykluczone, że nigdy nie dostąpiła zaszczytu etażerki, na której stały inne książki. Było ich bardzo niewiele i żadnej nie mogę sobie przypomnieć. Pamiętam właściwie wszystko, a przynajmniej wszystko mogę sobie wyobrazić. Ale nie książki, chociaż na pewno tam były. Widocznie nie wydzielały dość wyraźnego zapachu.

Mój dziadek był bardzo religijny. W jego domu odbywało się coś na kształt nabożeństw majowych. W pokoju na komodzie ustawiony był mały ołtarz: Pelargonie w doniczkach owiniętych białą bibułą, kwiaty z krepiny, metalowe masywne lichtarze z żółtymi świecami i ciemny, przydymiony obraz Częstochowskiej. Schodziły się kobiety. Nigdy nie widziałem mężczyzn. Przychodziły w chustkach, w rozdeptanych męskich pantoflach na bose stopy albo w czarnych paskowych sandałach. To nie była duża wieś, więc mieściły się jakoś w pokoju. Poza tym nie przychodziły przecież wszystkie, a już na pewno nie te młodsze. Dziadek zapalał świecę, żegnał się, odmawiał pacierz, a potem rozpoczynał litanię. Był surowym, pracowitym człowiekiem. Bez przerwy w ruchu, zawsze w granatowym cajgu, nieustannie pochłonięty zajęciami, które nigdy nie miały końca ani początku, bo zapewne jego pamięć nie zarejestrowała niczego takiego jak bezczynność. Miał suchą, pociągłą twarz i szczupłe ciało. Lubiłem go i bałem się wybuchów jego gniewu. Wydawało mi się, że szorstkość jest cechą wszystkich starszych mężczyzn. Podobnie jak chropawa, patriarchalna czułość, na którą pozwalał sobie niekiedy wieczorem, gdy nie było już innych zajęć. Brał mnie na kolana i śmiał się. Bardzo możliwe, że bawił go fakt, iż może istnieć stworzenie tak małe, kruche i do niczego nieprzydatne.

Jego drelichowa bluza była tak mocno przesiąknięta wszystkimi zapachami świata, że on sam stawał się trudny do odróżnienia i nie mogłem sobie wyobrazić tego, że wyjeżdża gdzieś, że opuszcza zielonosiwą granicę pejzażu. Gdy siedział wieczorem w letniej kuchni, jego postać była nasiąknięta całym minionym dniem. Wchodziło za nim suche, pyliste powietrze stodoły, gorący koński pot, amoniakalny, duszny odór obory, ziemny chłód piwnicy i żywiczna mgła sosnowego zagajnika, jeśli tego dnia zwoził akurat opał. To wszystko łączyło się z wonią miejsc i przedmiotów, o które otarła się moja skóra: Ciemne przejście między domem a płotem, gdzie gęsta zieleń nie przepuszczała światła nawet w południe, lecz gdy rozchyliło się pionowe pręty bzu, otwierał się oślepiający widok na podwórko sąsiada, po którym poruszali się nie podejrzewający niczego ludzie. Chociaż ich znałem, wyglądali jaskrawo i obco, jakbym zaglądał w zaświaty. Ziemia była piaszczysta i chłodna. Potem szło się w prawo, kończył się cień, rozgrzany warzywnik wydzielał jadalne wonie pomieszane z metalicznym zapachem chwastów, które wrastały w płot i zostawiono je w spokoju, więc wspinały się coraz wyżej, odgradzając ogród pasmem chłodu. Furtka była kulawa i krucha. Przeszklona weranda skupiała upał jak soczewka, ale wystarczyły trzy kroki w głąb i już panował chłód drewnianego domu, w którym od wiosny nikt nie pali w piecu. W małych oknach stały pelargonie, więc czuć było półmrokiem, zbutwiałością i światło było tak rozrzedzone, że wszystkie rzeczy wydawały się żyć tylko dzięki własnemu słabemu blaskowi. Lustro na ścianie wisiało pod kątem i nigdy nie odbijało tego, co spodziewane. Podobnie ślubne zdjęcie: pochylało się nade mną sześcioletnim, patrzyło nie wprost, ale trochę z góry. Na czarnym łóżku piętrzyła się kopa pościeli z Cyganką w cekinowej sukni na wierzchu, sukni, pod którą kiedyś zajrzałem, ale znalazłem tylko szew na okrętkę na brzegu wypchanego trocinami woreczka. Podłoga skrzypiała mokro i miękko. Wnętrza szuflad mrocznej komody były niespodziewanie jasne, oheblowane, pachnące naftaliną i bielą, w której czuć było mulisty odcień rzeki, bo wiatr nie potrafił go do końca usunąć z prześcieradeł. Powietrze było nieruchome. Ściany zielone.Nawet gdy wchodzili ludzie, nic się nie zmieniało w tej raz na zawsze ukształtowanej atmosferze.

Właśnie w tym pokoju dziadek odprawiał miniaturowe msze w maju. Był w białej koszuli. Klęczał przed ustrojoną komodą i ta nienaturalna dla jego ruchliwej postaci pozycja budziła we mnie niepokój. Brązowe ręce wystawały z ciasno opiętych mankietów i nie robiły nic. Słuchałem chropawego głosu, którym na co dzień wydawał polecenia, zrzędził i przeklinał. „Wieżo z kości słoniowej”, „Domie złoty”, „Arko przymierza”,„Stolico mądrości”, „Panno przedziwna”, „Panno czysta...” Wymawiał te niebywałe, ekstrawaganckie i egzotyczne słowa w ten sam sposób, co nazwy codziennego świata. Twardo, bez modulacji, jakby przedstawiał stare, dobrze znane przedmioty. W oczach miał łzy.Kobiety odpowiadały swoim „Módl się za nami” wielogłosowo i swobodnie, zmierzając ku ostatniej sylabie, która wyznaczała rytm. Klęczałem pod ścianą i rozważałem znaczenie obrazów wieży, arki, stolicy i panny. Nie potrafiłem rozwikłać sprzeczności. W ustach dziadka te słowa brzmiały frywolnie, prawie nieprzyzwoicie. Rozdwojenie jego konkretnej egzystencji i fikcji, której użyczał swego materialnego na wskroś głosu sprawiało, że się czerwieniłem. Było mi zwyczajnie wstyd, bo przecież uważałem go za poważnegoi surowego człowieka, a tymczasem zwracał się do czegoś wysoce nie istniejącego, w dodatku będącego najwyraźniej kobietą. Czułem, jak zdradza mnie rzeczywistość.

Czekałem aż wszystko się skończy i biegłem nad rzekę. Na horyzoncie wąski zielony pasek sklejał niebo z ziemią. Piach był jeszcze ciepły i jak okiem sięgnąć, nikogo. Nad równiną wstawało niebieskie powietrze wieczoru. Tutaj, pod wielkim niebem, rzeczy trzymały się swoich miejsc i przeznaczeń. Dwie płaskodenne krypy nieruchomo spoczywały na wodzie.Gdzieś ryczała krowa. Sikałem w piach i patrzyłem, jak ciemnieje. Byłem mały i moje krótkie spodenki nie miały jeszcze rozporka. Szedłem prosto na wschód z wyciągniętym hen do przodu cieniem. Zawędrowałem dość daleko, by raptem się wystraszyć i odwrócić.

Słońca już nie było. Przepadło za plecami wsi, która stała teraz czarna i płaska jak dekoracja. Gdzieś z tyłu płonął nieruchomy ogień i niczego nie oświetlał. I poczułem ciemny strach, bo nie mogłem dostrzec żadnego wejścia, żadnej szczeliny ani pęknięcia,przez które mógłbym wrócić. Zupełnie tak, jakby prócz mnie cały pejzaż zamienił się w jakąś antymaterię i dziadek, dom, podwórko i reszta zostały w niej uwięzione albo, co gorsza, stały się nią samą. Wiedziałem, że straciłem to wszystko i nie mogłem się poruszyć. Dopiero gdy noc ruszyła od domów i zagarnęła mnie jak ciepła woda, zacząłem biec w tamtą stronę.

Teraz próbuję ułożyć to wszystko w jakiś sekwens, chociaż pamiętam tylko okruchy, odciski rzeczy w tamtej przestrzeni, bo przecież nie same rzeczy z ich niepowtarzalną strukturą zadrapań, pęknięć i zmarszczek. To, co dociera teraz do mnie, to tylko ich ślady, fantomy desygnatów, zatrzymane w pół drogi między istnieniem a nazwaniem. Przypominają wyidealizowane pośmiertne zdjęcia.

W każdym razie w tamte ostatnie długie wakacje jakoś sobie z tym wszystkim radziłem. Pomieszane z piaskiem gęsie gówno przypominało zielonkawą plastelinę. W wąskim przesmyku za stajnią pachniało pokrzywami. Nagrzany mur sprawiał, że woń gęstniała w ciągu dnia, by gdzieś koło drugiej — trzeciej po południu osiągnąć stężenie halucynacji. Trudno było odróżnić zapach od piekących liźnięć. Przychodziłem tam, żeby patrzeć na dwie kilkunastoletnie dziewczyny. Mieszkały za płotem. Młodsza z nich była biała, mięsista i nie do końca ukształtowana. Trochę tak, jakby urodziła się za wcześnie i powietrze ścięło jej nie dokończone rysy raz na zawsze. Była całkiem normalna, tylko nieco nieuformowana.

Druga miała ciemne, szczupłe ciało. Przypominała chłopca albo prosty rysunek. Jej sylwetka na jasnej płaszczyźnie podwórka wyglądała jak ruchomy, oszczędny znak. Nosiła skąpy czerwony strój, złożony z krótkich spodenek i kusej bluzki na cieniutkich ramiączkach. Karmiła kury, nosiła drewno i wodę, kłóciła się matką. Nie było tego wiele. Obserwowałem jej sprężyste ciało nie bardzo wiedząc dlaczego. Nikt nigdy mnie na tym nie przyłapał i nie wyjaśnił powodów. W jakiś niejasny a mocny sposób łączyło się w moim nie ukształtowanym i zachłannym umyśle z resztą świata: Dziadek odmawiał swoje litanie. W trawie pod drzwiami letniej kuchni schły oskrobane rybie łuski. Wystawiona na słońce trójkątna sieć była twarda i szorstka. Leszczynowe wędki z owiniętą wokół seledynową żyłką stały za rogiem werandy. Pociemniały ołów ciężarków można było zarysować i ukazywało się srebrne. Haczyki były złote, tak samo jak „dom” z modlitwy. Nie potrafiłem znaleźć innego przekładu. „Wieża z kości słoniowej” na zawsze pozostała czymś gładkim, smukłym i pociągającym. Myśl ratowała się przed obumieraniem przybierając formę zgodnie z nauką o duszy i ciele, a próżnia metafor natychmiast wsysała elementy i żywioły, ugniatając je i lepiąc na swoje podobieństwo. W ten sposób śniada dziewczyna z sąsiedztwa wypełniła swoim ciałem „pannę czystą i przedziwną” tak ściśle, że odnajdywałem jej rysy w obrazkach sypiących się z czarnych książeczek do nabożeństwa, których w domu dziadka było pięć czy sześć. Czerwone grzbiety kartek miały barwę jej skąpego stroju.

Spłoszył mnie ten sam młody ksiądz, co kiedyś. Nie usłyszałem jego nadejścia. Zatrzymał się na progu kaplicy. Moja obecność chyba go zaskoczyła. Nie wyglądałem na turystę ani na parafianina. Moja dłoń wciąż dotykała trzewiczka Amalii. Chrząknął i podniósł dłoń do ust. Był równie stropiony jak ja. Zaczekał aż wyjdę i przymknął kratę oddzielającą kaplicę od nawy. Niewykluczone, że przychodził tutaj popatrzeć na Mniszchową. Na jego miejscu na pewno bym to robił. Czułem, że odprowadza mnie wzrokiem i dopiero na ulicy odetchnąłem swobodniej. Przeszedłem przez jezdnię i dla alibi kupiłem od Ukrainki paczkę mołdawskich papierosów za złotówkę. Czerwono-kremowe pudełko z Kiszyniowa miało napisy w dwóch językach: Fumatul dauneazasanatatis dumneavoastra, kurienie opasno dla waszego zdarowia. Przejechała pięćset kilometrów, by spocząć na dukielskim chodniku. Świat pełen jest szczegółów, od których zaczynają się historie.

Poszedłem sobie na Rynek, usiadłem na ławce i wyjąłem jednego z paczki. Był niewyraźny i wykruszony. Smakiem przypominał te wszystkie stare papierosy, które palili dorośli mężczyźni. Wawele, dukaty i giewonty w kiepskich bibułkach, w opakowaniach przypominających nieudolne sny o dalekim świecie. Podkradaliśmy je albo podnosiliśmy niedopałki. Na brzegach były trochę brązowe i pociemniałe od śliny. Dorosłość smakowała bardzo dosłownie. Nasza ślina łączyła się ze śliną mężczyzn. Bardzo możliwe, że działało to jak szczepionka, jak rodzaj egzystencjalnej homeopatii, strzegącej nas potem przed zbyt gwałtownym upadkiem w dojrzałość.

Ale miało być o Dukli...

Od paru lat próbuję ustalić, na czym polega jej dziwna siła. Moje myśli prędzej czy później przybiegają właśnie tutaj, jakby w tych paru uliczkach na krzyż miały znaleźć zaspokojenie, a na dobrą sprawę zawisają w próżni. Cergowska, Zielona, Nadbrzeżna, Parkowa, Podwale, Rynek. Trzy knajpy, dwa kościoły, dwa mosty, pekaes, parę sklepów i muzeum braterstwa broni. Fotograf i dwóch lekarzy weterynarii. Akurat tyle, by ludzka przestrzeń nie utraciła ciągłości, akurat tyle, by podróżny miał poczucie, że zmierza w oswojonym kierunku, a czysta geografia ledwo prześwieca spod topografii.

No więc Dukla jak memento, jak mentalna dziura w duszy, klucz nie do podrobienia i duch porośnięty migotliwymi piórkami realności. Dukla warta litanii, Dukla ze spróchniałym ciałem Amalii zamiast serca, Dukla wypełniona przestrzenią, w której lęgną się obrazy i dopada przeszłość, a przyszłość przestaje obchodzić i mógłbym siedzieć na zachodniej stronie Rynku aż do otumanienia, do ostatecznej demencji, niczym jakiś wiejski głupek, czereśniacki buddysta, niczym żołędny dupek wyrzucony z talii i kontekstu, niczym pijaczyna przed knajpianą szybą, na której wyświetlają się cuda świata i najdurniejsze myśli, których istnienia przed godziną ani się podejrzewało, a za plecami, pasażem, w bezlistnym klonowym cieniu, dreptaliby obywatele w swoich sprawach między kalwaryjskimi meblami, księgarnią i spożywczym. Zresztą właśnie tak było, dopóki nie skończył się papieros doina i dopóki nie postanowiłem wracać przez Żmigród, bo chciałem sobie w tylnym oknie autobusu pooglądać Cergową w miodowym ukośnym świetle i pokombinować o Sorakte, Lorrainie i drobnych ludzkich figurkach pod wielkim niebem, o ich beznadziejnym uporze, z którym trzymają się pejzażu, chociaż on sam nie zwraca na nie uwagi, mimo że drążą w nim, ryją, zmieniają jego zarysy, obdzierają do żywego i wyostrzają linie widnokręgu.

I tak zrobiłem. W Głojscach wsiadły kanary. Chłopak w cinkciarskiej kurtce trochę się opierał, ale wywlekli go w Łysej Górze i zapakowali do poloneza, który jechał za autobusem. Ludzie podnieśli krzyk, ale nie ruszyli się z miejsc. Najgłośniejsze były kobiety. — Jak tak można człowieka! — Ktoś nieśmiało napomknął, że nie miał biletu. — Co z tego, że nie miał! To już nie te czasy! Ja ich podam gdzie trzeba. Numery zapamiętałam. — Ale przed Żmigrodem było już jak zwykle. Od kierowcy snuły się papierosowe smugi, a dalekie pasma Wątkowskiej miały ten sam siny odcień co dym.

Po żmigrodzkim ryneczku dreptały białe kury. Przechadzały się między nogami czekających na autobus do Jasła. Stary, ubrany na czarno mężczyzna z wielką siwą brodą karmił je okruchami chleba. Wcześniej przywitał się ze wszystkimi. Kłaniał się i podawał rękę. Dziewczyny chichotały. Starzec wyglądał bardzo szlachetnie. Pół roku temu widziałem go we wsi Łosie, pięćdziesiąt kilometrów dalej na zachód. Wszedł wtedy do sklepu z takim samym ceremonialnym powitaniem i zapytał, czy ktoś nie ma konia na sprzedaż. Faceci w beretkach i gumiakach przedeptywali z nogi na nogę i przepraszająco tłumaczyli, że oni nie gospodarze i że w ogóle z końmi w Łosiu ciężko. Takie wrażenie robił ten podobny do Walta Whitmana starzec z czarną aksamitką zamiast krawata.

Teraz usiadł na ławeczce, zsunął kapelusz na tył głowy, kury otoczyły go wianuszkiem, a dziadek w kaszkiecie wszczął rozmowę:

— A z daleka to?

— Z Krempnej. Za koniem byłem popatrzeć.

— Nie mieli.

— Mieli. Ale wałaszka. A mnie by kobyłka pasowała.

— Teraz koni mało. Przyjdą czasy, że w ogóle nie będzie.

— No to co to będą za czasy, powiedzcie?

Ale nie doczekał się odpowiedzi. Chleb też się skończył i kury poszły sobie z przystanku, żeby pogrzebać na skwerku między ławeczkami z młodzieżą, która nic dla nich nie miała. Chłopcy częstowali dziewczęta sprajtem w zielonych butelkach i pstrykali niedopałkami, na które kury nawet nie spojrzały. Przejechał Leśko swoją srebrną szewroletą, ale mnie nie zauważył, a ja nie zdążyłem mu pomachać. Na zachodniej stronie rynku położył się szeroki pas cienia. Ciągnęło od niego chłodem. Dziadek i starzec spierali się o to, czy świat bez koni w ogóle będzie istniał.

Któregoś dnia wyjaśniło się, że to nie była prawdziwa rzeka. Przepłynęliśmy z dziadkiem łódką na drugi brzeg i weszliśmy w wikliny. Grunt był podmokły, nagrzana woda stała w nieruchomych bajorach. Wikliny zasłaniały mi widok, ale dziadkowi sięgały tylko do ramion, więc prowadził prosto i pewnie. Od czasu do czasu zerkał tylko za siebie, by sprawdzić, czy nie przepadłem w jakimś mulistym dole. Cholewy jego gumiaków uderzały o siebie z cichym trzaskiem. Na niebieskiej koszuli ciemniały gorące plamy potu. Moje spojrzenie sięgało na wysokość spękanego brązowego paska do spodni. A potem zobaczyłem lśniące lustro wody i to był największy bezkres w moim krótkim życiu. Oślepił mnie ogrom srebrnej tafli. Stałem na brzegu jak nad przepaścią. W powietrznej próżni unosiły się ptaki. Naich widok poczułem, że kręci mi się w głowie. Niebo oddaliło się na niewidzialną wysokość. Nie mogłem go dostrzec. Tak wyglądała prawdziwa rzeka. Ta, nad którą dotąd przychodziłem, była jedynie jej wąską odnogą, oddzieloną od głównego biegu płaską wiklinową wyspą. Toczyła się samopas przez kilka kilometrów, a potem znów zagarniał ją prawdziwy nurt. Mówiło się na to „Przerwa”, szło się nad „Przerwę”. Nigdy nie miała połysku. Wlokła się zielonkawo i leniwie. Prawdziwa rzeka była żywa, rozpalona i świetlista,chociaż jej ogrom nie pozwalał właściwie dostrzec, czy płynie, bo rozedrganą granicę między wodą a przestrzenią udało się ustalić jedynie w wyobraźni. Dziadek wyciągnął przed siebie rękę i powiedział, że tam go ochrzczono. Lecz ja nie widziałem nic, nic poza wibrującym światłem. Miejsce, które wskazywał, nigdzie się nie zaczynało ani nie kończyło. Wypełniał je rozpylony blask. Pomyślałem, że dziadkowi chodzi o niebo albo o coś podobnego i właściwie nawet się nie zdziwiłem, bo przecież ktoś, kto przewodzi modlitwom kobiet i wielbi niezwykłe przedmioty, nie może być zwykłym człowiekiem. Próbowałem patrzeć w ślad za jego ręką, ale go nie zadowoliłem. Był nieufny. Dopytywał się, czy widzę. Potakiwałem widać nie dość przekonująco, bo w końcu krzyknął: — Tam! Tam! A nie tam! — i chwilę później pojął moją bezradność. Przyciągnął mnie szorstko i wziął na ręce. Dopiero wtedy zobaczyłem daleki, cienki pasek lądu. Błądziłem spojrzeniem wzdłuż sinawej linii, by w końcu natrafić na ostry, podobny do zatemperowanego ołówka zarys kościelnej wieży. Ledwo wstawała i nie różniła się barwą od niewyraźnej tasiemki widnokręgu. — Tam? — zapytałem. — Tam — odpowiedział. — Tam przyjąłem chrzest święty — dodał mocno. Po długiej chwili, jakby chcąc mi coś wynagrodzić, zrobić coś specjalnie dla mnie, dodał prawie wesoło: — Zawieźli mnie łódką.

Długo nie mogłem uwolnić się od tego obrazu: Dwoje nieznanych ludzi wsiada do łodzi. Ubrani są biednie i odświętnie. Mężczyzna ma na sobie ciemną, niezgrabną marynarkę i białą, zapiętą pod szyję koszulę. Pachnie naftaliną. Kobieta ubrana jest w skromną sukienkę w kolorze fotograficznej sepii. Na głowie ma chustkę. W ramionach trzyma zawiniątko. Łódź kołysze się. Kobieta jest przestraszona. Mężczyzna uspokaja ją i nakazuje, by usiadła na niskiej ławeczce. Sam bierze długie, okute na końcu wiosło i odpycha się od brzegu. Oboje są boso. Buty spoczywają na ławce obok kobiety. Łódka przecieka. Niewykluczone, że mężczyzna zdjął marynarkę. Jest gorąco. Słońce świeci prosto z góry. Ich brzeg wkrótce staje się tak daleki jak ten, do którego płyną. Na środku rozlewiska stają się niemal niewidzialni. Kobieta boi się coraz bardziej, bo jeszcze nigdy nie była tak daleko od całego świata. W dodatku boi się podwójnie. Mężczyzna wie o jej strachu, lecz tym razem zdaje sobie sprawę, że nie może jej skarcić, więc powtarza tylko, że to już blisko. Sam też czuje lęk, którego wcześniej nie doświadczał. Pochyla się nisko i zanurza wiosło aż po poprzeczkę na końcu rękojeści, ale i tak traci grunt i musi zagarniać wodę wąskim, przystosowanym do płycizn piórem. Przez długie jak wieczność chwile są tak samotni jak jeszcze nie byli i pewnie już nie będą. On stoi z tyłu i widzi tylko jej plecy i skulone w uścisku ramiona. Ona nie ma odwagi poruszyć się ani odwrócić. Porusza bezgłośnie ustami. Gdy znajdują się w środku nurtu, przestrzeń wokół nich nieruchomieje i są pewni, że nigdy nie dopłyną, chociaż na białej koszuli mężczyzny występują ciemne plamy. I gdy w końcu dziób zanurza się w sitowie, nie mogą w to uwierzyć. Gdy płyną z powrotem, są spokojniejsi o jeden lęk. Dziecko jest już ochrzczone i grozi mu o wiele mniej. Słońce stoczyło się na zachód i z lewej strony towarzyszy im cień.

Gdy wracaliśmy w poprzek wyspy spytałem dziadka, dlaczego płynęli przez rzekę, skoro kościół był też po tej stronie. Wprawdzie o dziesięć kilometrów, ale stał na ziemi i wiodła do niego zwykła droga. — Nie wiem — odpowiedział. — Może nie mieli wtedy konia, a przez wodę było bliżej. Wtedy umierało dużo dzieci i ludzie się bali. Trzeba się było śpieszyć.

„Przerwę” pokonaliśmy w kilka chwil. Zrobiła się maleńka. Ledwo odbiliśmy i już byliśmy po drugiej stronie. Na brzegu zebrały się krowy z całej wsi. Niektóre piły zanurzone do kolan. Poza mułem, rybami i wikliną to była czwarta woń tej półmartwej wody: krowy — zapach mleka, ciepłej sierści i zielonkawego gówna. Stały na płyciźnie ze wzniesionymi ogonami i wypuszczały rzadkie, plaszczące strugi. Pilnował ich stary dziad. Mówiło się na niego „pastusz”. Jadał kolejno w każdym domu we wsi. Nie wiem, czy dostawał pieniądze. Wyglądało na to, że nie są mu potrzebne. Poza tym jego przedziwne strzępiaste ubranie nie miało chyba kieszeni. Miał kij i kapotę z kapturem, której nie zdejmował w największe upały. O świcie zbierał z obejść bydlęta, a wieczorem je odprowadzał. Pędził stado przez wieś i każda z krów bezbłędnie odnajdywała swoją zagrodę. Wystarczyło zostawić otwartą furtkę. Podobnie rano nie ponaglane dołączały do pochodu, nawołując się porykiwaniem. To było jak powolne żywe wahadło. Sunęło wzdłuż płotów dwa razy dziennie w tę i z powrotem i odmierzało czas wsi. Zegar z mięsa, mechanizm z krwi i kości, leniwy, rozwlekły, ale nie było przed nim ucieczki. Bicie i tykanie szafkowego zegara w ciemnym pokoju nikogo nie obchodziło, chociaż dziadek co dzień go nakręcał za pomocą specjalnego klucza. Możliwe, że traktował go jak jeszcze jedną sztukę inwentarza, która wymagała punktualnego obrządku, a wydzwaniane przez niego godziny nie miały nic wspólnego z realnym czasem i były jedynie zbytkiem, fanaberią i rozrywką jak radio Pionier, nadające ze stolicy piosenki Steni Kozłowskiej.

Gdy wysiedliśmy z łodzi, dziadek wśród kilkudziesięciu krów odnalazł swoje. Podszedł, obejrzał je i powiedział coś, czego nie zrozumiałem. Na „pastusza” nawet nie spojrzał.

A teraz, w kwietniowe późne popołudnie w Żmigrodzie byłem dorosły i mogłem robić, co mi się podoba. Poszedłem na plac koło poczty. Był pusty. Handlarze odjechali. Zabrali swoje rusztowania, na których rozwieszali kolorowe elektrostatyczne kreacje. Gdy wiał wiatr, pomiędzy bluzkami i koszulami przeskakiwały z trzaskiem iskry. Błyszczące barwne powłoki wypełniało powietrze, a kobiety dotykały tych fantomów, ujmowały materiał w dwa palce, pocierając go ze smakiem, znawstwem i podziwem, wyobrażając sobie swoje ciała w miejscu tej ruchliwej i delikatnej próżni. Żółć, oranż, róż, złote guziki, plisy, broszki z plastiku, łańcuszki, falbanki, czerwony lakier, krucha blaszka sprzączek, szpilki o wąziutkich noskach i obcasach cienkich jak szpic parasola, pieniste żaboty, cieniste dekolty, flora i fauna aplikacji, szkliste cętki cekinów, polimeryczny połysk jaszczurczej lycry i entomologiczna przejrzystość bufiastych nylonów z pirogenną koronką, gwiazdy, dalekie lądy, tęskne planetaria, lucyferyczne fikcje fildekosu, księżyce klipsów, cacka z dziurką, wężowa skórka i solarne aspiracje klamerek.

To wszystko przypominało mi litanię mojego dziadka. Gdy klękał wśród krepinowych kwiatów, jego ciało wyzwalało się z udręki nieustannego ruchu, cudowne obrazy rozpuszczały je i myśl zamieniała mięso w światło, a „dom złoty” zamykał go w swoich ścianach i niósł w ponadwiejską, ponadświatową przestrzeń, gdzie rzeczywistość zostawała przemieniona, gdzie przemieniona zostawała męka codzienności i przemienione zostawało nawet członkostwo w ochotniczej straży i urząd sołtysa. Niewykluczone, że wędrował tam z całą wsią, dobytkiem, spłachetkiem sosnowego zagajnika, ze swoimi „jebuckimi synami”, jak nazywał moich wujków, i całą resztą świata, z remizą, dawnym pałacem dziedzica i możliwe, że „Komuna Paryska” również dostępowała tej łaski, bo przecież materia jest niepodzielna i jak się godzi na „a”, to nie może wypiąć się na „b”.

No więc stojąc w Żmigrodzie i wyobrażając sobie poranny handel ciuchami, widziałem swojego dziadka jak smakuje kolejne inwokacje, tak samo jak kobiety smakowały dzisiaj na tym placyku przed pocztą cuda kreacji, w które zaklęły się ich sny o wytchnieniu, o nagłej odmianie losu, o cudzie światła, czystości i blasku, który uleczy, uniesie, ukoi ich smutne ciała, zamknięte w kolistej i beznadziejnej wędrówce między czynnościami, między początkiem jednej i końcem następnej, końcem, którego nie widać.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.