Gajcy

W pierścieniu śmierci

Wybuch wojny […] zastał Tadeusza w jego domku na Marymoncie. Jako członek szkolnego hufca Przysposobienia Wojskowego zgłosił się natychmiast do władz wojskowych z prośbą o wcielenie w szeregi walczących. Zdezorientowany odmową, panującym wokół rozgardiaszem i paniką, z ulgą wysłuchał komunikatu radiowego płk. Romana Umiastowskiego, zwracającego się z apelem do wszystkich mężczyzn zdolnych do noszenia broni, aby jak najszybciej opuścili Warszawę i udali się na wschód, gdzie zostaną zmobilizowani. Odwołanie rozkazu nastąpiło już następnego dnia o godzinie 3 rano, ale Tadeusz, podobnie jak tysiące warszawiaków, był już daleko od miasta. Poszukując swego przydziału, dotarł aż do Włodawy, gdzie w dniu 17 września rozegrał się całodzienny bój o miasto żołnierzy 33. dywizji piechoty.

Głównym świadectwem przeżyć Gajcego z tego okresu jest napisane w czerwcu 1943 roku opowiadanie Cena. W jego retrospektywnych partiach odnajdziemy sugestywne opisy wojskowego rozprężenia, bezsensownych i wycieńczających marszów w poszukiwaniu walczących jeszcze dywizji, makabryczne sceny na zapełnionych uciekinierami drogach, a także obrazy absurdalnych i animalnych reakcji ludzkich. Co prawda tekst ma charakter literacki, więc nie wiadomo, w jakim stopniu opisywane sceny i sytuacje odpowiadają temu, co stało się udziałem Gajcego, bo jednak bohaterami opowiadania jest grupa młodziutkich żołnierzy dążących do punktu koncentracji, gdzie mają być sformowani, ale ponieważ znajduje się on nomen omen we Włodawie (około osiemdziesięciu kilometrów na północny wschód od Lublina), więc trasa ich marszu jest analogiczna do tej, jaką podążał młody poeta. Byłoby dziwne, gdyby – opisując tę marszrutę – posługiwał się fikcją, skoro dysponował własną pamięcią. Oto kilka scen z tej wrześniowej, bezcelowej poniewierki.

Gęsta łuna zachodu opadała za ciemną linię lasu i pluton, kopiąc się w suchym żółtym piachu, czuł jego ciężar na ramionach. Marsz trwał już kilka godzin w tym okropnym upale i w jeszcze okropniejszym piasku, który parzył podeszwy przez skórę butów, lecz rozkaz, o którym wiedzieli wszyscy – popędzał. Krzysztof idąc w którymś tam szeregu oddziału stawiał mechanicznie obolałe nogi, patrzył ślepymi oczami po mijanym krajobrazie i znowu zapadał w jakiś stan pół snu, pół jawy, gdzie rzeczywiście poznaje się tylko od strony najboleśniejszej.

Nie rozumiał, kiedy przechodził ze swym oddziałem przez cmentarze poczerniałych kominów, obok wzdętych trupów ludzkich, wygrażających skrzywionymi twarzami żywym, którzy mijali ich w milczeniu, w ciekawej ostrożności, nie rozumiał, kiedy rozwydrzone stado ludzkie biło się w obliczu śmierci o łach, kawałek mydła lub sprzętu. Nie rozumiał, kiedy w jednym z miasteczek zobaczył na stosie gorącego popiołu zgiętą staruszkę, która kawałkiem patyka szukała w zgliszczach domu cierpliwie, nie podnosząc oczu…

Kryli się […] między młodymi drzewami zagajnika, w kępach krzaków, w trawie, unikając starannie miejsc odkrytych lub odmiennych barwą od ich mundurów. Gromady cywilów w panicznym popłochu zmieszały się z nimi, zdawało się, chroniły się w ich nieprzychylną obecność.

 Koncentracja nie udała się, bowiem… pluton po prostu spóźnił się. Kiedy dochodził [do] Włodawy, nad Bugiem biła już artyleria. Niemcy następowali na miasto. […] Garstka jego ludzi nie reprezentowała siły zdolnej do operacji samodzielnych, innych oddziałów nie było. [….] Czy słyszeli o Warszawie? Słyszeli, owszem. Warszawa broni się bohatersko. Anglicy robią naloty, przysłali maszyny…. – Tak, tak – uśmiechali się niedowierzająco i szli dalej, oberwani, zarośnięci, nieludzko znużeni i smutni. […]

Poszli z kierunku, z którego przyszli. W tym odwrocie towarzyszył im suchy grzmot dział niemieckich. Czarne słupy dymu stały na widnokręgu. Bombardowanie szos przyniosło ogromne pożary lasów.

 Krzysztof patrzył z ciekawością miejskiego gapia na ten obraz szalejącego żywiołu. Ludzie stawali się coraz bardziej apatyczni, niemrawi.

O autobiograficznym charakterze tych opisów świadczy również fragment powieści Gajcego Trzy śmierci, którego bohaterowie Karol i Roman przechowują w pamięci wspomnienia z wycieńczającego, wielodniowego marszu do punktu zbornego, podczas którego stają się sfrustrowanymi, bezwolnymi świadkami rozgrywających się gdzieś poza nimi wypadków.