Grobowiec dla Borysa Dawidowicza

Siedem rozdziałów wspólnej historii

Bohater pozytywny

Miksza, nazwijmy go tak, przyszywał guzik w niespełna dziesięć sekund. Proszę zapalić zapałkę i trzymać ją w palcach. Zapałka jeszcze nie zdążyła nas oparzyć, a Miksza już przyszył guzik do oficerskiego munduru.
Reb Mendel, u którego Miksza był czeladnikiem, nie może uwierzyć oczom. Poprawia okulary, bierze zapałkę i mówi w języku jidysz: „Ho-ho, jeszcze raz, Herr Mikszáth”. Miksza ponownie nawleka igłę, reb Mendel, uśmiechnięty, wpatruje się w niego, po czym nagle wyrzuca zapałkę przez okno i spluwa na palce.
Czeladnik, który już przyszył guzik do munduru Herr Antonescu, mówi tryumfalnie: „Reb Mendel, wystarczy jedna jedyna zapałka, by spalić wszystkie roponośne pola Ploeszti”. Miksza spogląda w daleką przyszłość, oświetloną olbrzymią łuną, a reb Mendel
wilgotnymi jeszcze palcami chwyta nagle guzik od munduru i obraca go tak, jakby chciał ukręcić głowę kurczakowi. „Gdybyście nie myśleli tak głupio, Herr Mikszáth”, powiada, „moglibyście zostać pierwszorzędnym majstrem… Wiecie, że złoża w Ploeszti ocenia
się na miliony galonów ropy?”... „To będzie piękny płomień, reb Mendel”, mówi zagadkowo Miksza.



Mędrkowanie

Miksza nie został majstrem. Jeszcze dwa lata przyszywał guziki u reb Mendla, słuchając jego talmudycznego mędrkowania, a potem musiał odejść, ścigany przekleństwem. Pewnego dnia, a było to wiosną pamiętnego roku 1925, reb Mendel pożalił się, że zginęła mu kura, kochinchina. „Reb Mendel”, odpowiedział Miksza, „poszukajcie złodzieja wśród Żydów”. Reb Mendel poczuł ciężar obrazy i przez pewien czas nie wspominał o kochinchinie. Miksza też milczał; czekał, aż reb Mendel poskromi dumę. Starzec walczył z sobą, składając na ołtarzu talmudycznej pychy co dzień po jednej kurze. Stróżował z kijem w kurniku, aż do świtu, płosząc tchórza szczekaniem podobnym do psiego. Tuż przed świtem zasypiał, i z kurnika ginęła jeszcze jedna kura.
„Niech mnie skarze Wielki Sprawiedliwy, który powiedział, że wszystkie żywe stworzenia zasługują po równi na jego opiekę i litość”, odezwał się reb Mendel dziewiątego dnia. „Czy taka kochinchina, warta co najmniej pięć czerwońców, może być równa tchórzowi, który niszczy biedaków, a ponadto śmierdzi na kilometr?”. „Nie może, reb Mendel”, odrzekł Miksza, „nie może kura warta pięć czerwońców równać się ze smrodliwym tchórzem”. Więcej nic nie powiedział. Czekał, aby tchórz zniszczył wszystko, co się da, aby przekonał reb Mendla, że jego talmudyczne brednie o równości wszystkich stworzeń Boskich są warte tyle co nic i że będzie tak aż do czasu, gdy sprawiedliwość zostanie zaprowadzona sposobami ziemskimi.
Jedenastego dnia reb Mendel, udręczony daremnym czuwaniem, opuchnięty, z czerwonymi oczyma, z włosami pełnymi pierza, staje przed Mikszą i zaczyna bić się w piersi: „Herr Mikszáth, niech pan mi pomoże!” — „W porządku, reb Mendel”, powiada Miksza. „Wyszczotkujcie kaftan i powyjmujcie pierze z włosów. Sprawę pozostawcie mnie”.



Pułapka

Pułapka sklecona przez Mikszę stanowiła kopię tych, jakie robił kiedyś jego dziadek na Bukowinie — mgliste, nostalgiczne wspomnienie. Poza tym była to zwykła skrzynka z twardych bukowych desek, z wiekiem, które otwierało się z zewnątrz, ale nie od środka. Na przynętę Miksza włożył jajko, co do którego niezbicie się przekonał, że gnije w nim, jak w trumnie, pisklę kochinchiny. Rano, gdy wyszedł na podwórze, od razu wiedział, że zwierzę się złapało — wszędzie roznosił się smród
Reb Mendel tymczasem nie ruszał się z domu. Wyczerpany długim czuwaniem, zdał się na sen i los. Ciężką chłopską ręką Miksza pogłaskał jedyną pozostałą kurę, zdrętwiałą ze strachu, i wypuścił ją na podwórze. Następnie podniósł wieko nabite krzywymi gwoździami, a gdy wyjrzał wilgotny pysk zwierzęcia, cofnął go silnym uderzeniem ręki. Nie mniej zręcznie przeciągnął zardzewiały drut przez nozdrza tchórza, związał mu łapy i powiesił zwierzę na futrynie. Smród niósł się potworny. Miksza najpierw wykonał cięcie wokół gardła, jak purpurowy naszyjnik, potem dwa inne u nasady łap. Zdarłszy skórę wokół szyi, wyciął jeszcze dwa otwory na palce, jak dziurki do guzików.
Zbudzony przeraźliwym piskiem zwierzęcia albo koszmarnym snem, nagle pojawia się reb Mendel. Połą wymiętego kaftana zatyka nos i patrzy przekrwionymi, przerażonymi oczami na żywy, krwawy kłąb, który wisi i kurczy się na drucie. Miksza wyciera nóż o trawę, prostuje się i mówi: „Uwolniłem was od tchórzy, reb Mendel, raz na zawsze”.
Kiedy wreszcie reb Mendel zdołał się odezwać, głos jego zabrzmiał ochryple i strasznie, jak głos proroka: „Niech pan zmyje krew z rąk i twarzy. I niech pan będzie przeklęty, Herr Mikszáth”.



Następstwa

Wkrótce Miksza przekonał się na własnej skórze, co znaczy przekleństwo reb Mendla: w całym obwodzie antonowskim majstrowie zasięgali opinii o czeladnikach nie gdzie indziej, jak u niego. Na dźwięk imienia Mikszy Żyd zaczynał bluźnić w języku jidysz i hebrajskim na przemian, rwał włosy z głowy, jakby chodziło o samego dybuka. Nie chciał go przyjąć do pracy nawet reb Jusef, najgorszy ze wszystkich majstrów, nie tylko krawców. Dowiedziawszy się o przekleństwie reb Mendla, zwolnił Mikszę po jednym dniu. Miksza w zamian przyrzekł sobie uroczyście, że zemści się na talmudystach za obrazę.



Ajmike

W tym samym roku Miksza poznaje niejakiego Ajmike, E.W. Ajmike, który przedstawiał się jako student prawa. Ów Ajmike pracował do niedawna w zakładach Diegtiariowa jako kierownik magazynu, został jednak zwolniony, przynajmniej tak twierdził, ze względu na swoją nielegalną działalność. Miksza i Ajmike, zbliżeni tą samą nienawiścią, usiłują zarobić na życie, uczestnicząc w nagonkach organizowanych w tej okolicy przez hrabiego Bagriana; lumpenproletariat z Antonowki, w roli psów, uczestniczył w tych łowach panów z Bukowiny i Zakarpacia. W gęstym cieniu wiązowych lasów, gdzie z dala dobiegały głosy myśliwskich rogów i nerwowe ujadanie psów gończych, Ajmike mówi Mikszy o przyszłości bez nagonek, panów i rogów myśliwskich. Kiedy zabrzmiało ha-la-li, Miksza ledwie zdążył dobiec do miejsca, gdzie lała się krew dzika, a panowie przy akompaniamencie piekielnego ujadania dogów stukali się krzywymi, oprawnymi w srebro rogami-pucharami, które wychyla się duszkiem, do dna. Tenże Ajmike (którego po upływie dwóch miesięcy znowu zatrudniono w zakładach Diegtiariowa) na tajnym zebraniu w piwnicy któregoś z domów na przedmieściu Antonowki przyjmuje Mikszę do organizacji. Mówi z naciskiem, że powinien podjąć jakąś pracę, by nie stępiało w nim ostrze rewolucji. Przypadek idzie Mikszy na rękę. Pewnego sierpniowego popołudnia, gdy leży w rowie obok drogi pocztowej na skraju wsi, przejeżdża tamtędy dwukółką Herr Baltescu. „Czy to prawda”, pyta, „że odarłeś żywego tchórza i wywróciłeś skórę na drugą stronę, jak rękawiczkę?” — „Prawda”, odpowiada Miksza, „ale panu, Herr Baltescu, nic do tego”. „Od jutra możesz pracować u mnie”, mówi Herr Baltescu, niezrażony zuchwałością Mikszy. „Musisz tylko wiedzieć”, woła już z daleka, „że jagnięta są astrachańskie”. „Kto potrafi odrzeć żywcem tchórza, poradzi sobie także ze skórą astrachańską, nawet bez nacięcia na palce”, krzyczy za nim Miksza, pewien swego.