Laleczki skazańców

Życie z karą śmierci

Linda Polman

Laleczki skazańców

Życie z karą śmierci

fragment

W dniu odwiedzin kobiety wychodzą rano ze swoich pokoi wystrojone jak na jakiś uroczysty wieczorek: fryzury starannie ułożone, paznokcie pomalowane, odświętne sukienki i bluzki. Z okienek kabin w sali odwiedzin panowie mogą podziwiać panie tylko od pasa w górę. Panie poświęcają zatem wiele uwagi kolczykom, naszyjnikom i biustonoszom. Mężczyźni żyją w świecie gołego betonu, stali, białych kombinezonów więziennych i szarych mundurów strażników. Aby pobudzić zmysły, kobiety wybierają stroje w żywych kolorach, wyraziste wzory w lamparcie plamki, kropki, kratkę i kwiatki. Jednak przepisy więzienne są surowe. Przezroczyste materiały są zakazane, podobnie jak bluzeczki na ramiączkach, gołe brzuchy i koszulki z hasłami przeciwko karze śmierci. Doświadczenie uczy, że zbyt obcisłe sweterki i koszulki lepiej zostawić w domu – od chłodu w wiecznie klimatyzowanym pomieszczeniu dla odwiedzających twardnieją sutki. Jeśli strażnicy to zauważą, natychmiast przybiegają z brzydkim żółtym, plastikowym okryciem.

Margot wybiera tego ranka niebieską jedwabną bluzkę z niebiesko-czerwonym szalem w kwiatki.

 – Mocna przesada; w domu chodzę ciągle w starym swetrze, ale robię to dla niego – mówi.

Guikje posypuje szyję garścią zielonego brokatu i zakłada lnianą bluzkę z rozciętymi rękawami. Pokazuje, że kiedy zakłada rękę na rękę, po obu stronach pokazują się kawałki gołego ciała. Zabiera ze sobą sweterek, na wypadek gdyby ubranie nie przeszło kontroli przy wejściu.

Renate jest dzisiaj najpiękniejsza ze wszystkich. W Monachium, gdzie mieszka, zdobyła drogi koronkowy biustonosz, którego brzeg wystaje z błyszczącego dekoltu różowej sukni, jeśli rozepnie ostatni guziczek. Nie jest to wulgarne, ale uwodzicielskie, pokazuje.

Na parking podjeżdża busik Reliable Cab, żeby zawieźć panie do więzienia. W inne dni odwozi je Doreen. Mieszkanka Huntsville świadczy usługi europejskim partnerkom więźniów i w ten sposób zarabia na życie. Pomogła ze ślubem nie tylko Hester, wynajmuje pokój w swoim kamperze i wozi panie do więzienia i na lotnisko swoim starym, poobijanym cadillakiem. Półkę i deskę rozdzielczą zapchała brązowymi i różowymi misiami pluszowymi we wszystkich rozmiarach. Tworzą ruchomy ołtarzyk ku czci jej męża, który ma na imię Teddy. Teddy odsiaduje karę dożywocia na oddziale o zaostrzonym rygorze znajdującym się obok cel śmierci.

Podekscytowane kobiety paplają i zajmują miejsca w ­Reliable Cab. Robotnicy budowlani, zawiązujący sznurowadła w butach na galerii przed swoimi pokojami, z żalem odprowadzają je ­wzrokiem.

 – Jesteśmy laleczkami skazańców – powiedziała Hester niewyraźnie, kiedy pewnego razu ją i Guikje zaczepił jeden z robotników, żeby zapytać, co tak urocze cudzoziemki sprowadziło do ­Huntsville.

Nie spodobała mu się informacja, że przyleciały aż z Europy, żeby sprawić przyjemność mordercom z cel śmierci. Uważał, że powinny poświęcić swoje pieniądze i uwagę uczciwym, ciężko pracującym płatnikom podatków takim jak on. Zderzenie kultur: Amerykanie patrzą na skazanych na śmierć tylko jak na przestępców, którzy zasłużyli na swój los. Europejczycy natomiast postrzegają karę śmierci jako relikt średniowiecza, a skazańców uważają za ofiary barbarzyńskiego systemu.

Na Death Row można wnieść jedynie przezroczystą torebkę foliową z dwudziestopięciocentówkami, maksymalnie dwadzieścia pięć dolarów. W ten sposób laleczki skazańców stawiają swoim mężczyznom przekąski i napoje z automatów w sali odwiedzin. Dyżurny strażnik przynosi im słodycze w brązowych papierowych torebkach. Więźniowie muszą od razu zjeść i wypić wszystko, co panie dla nich wybrały. Zatrzymanie czegoś na później jest niedozwolone.

Pewnego razu do sali odwiedzin weszło jednocześnie dwanaście Europejek w butach na wysokich obcasach. Śpiewały głośno You’ve Got a Friend. Surową strażniczkę, zwykle stojącą przy wejściu, nazywaną przez kobiety „doorbitch” (suką na bramce), zastępował tego dnia strażnik, który nic nie powiedział. Czekający na panie mężczyźni w klatkach byli zachwyceni takim wyczynem.

W betonowym pomieszczeniu stoi w rzędzie trzynaście kabin, a każda ma wymiary budki telefonicznej. Więźniowie czekają gotowi na wizytę, siedzą na stalowych stołkach za pomazanymi i porysowanymi szybami pancernymi. Często zajęte są wszystkie kabiny. Jeśli znajdujesz się obok znajomych, może być nawet przyjemnie, ale jeśli masz pecha, to lądujesz obok amerykańskich meneli, hałaśliwej rodziny z Ameryki Południowej albo trafiasz na awanturę między więźniem a odwiedzającym w kabinie obok.

Wszyscy chcą siedzieć w kabinie Bobby’ego Westa – z niewielką szparką. Nazwa pochodzi od nazwiska skazańca, który rozbił tę szybę stołkiem, kiedy strażnik kazał jego dziewczynie opuścić więzienie w połowie wizyty. Po dokładnej inspekcji okazało się, że jej bluzka miała zbyt duży dekolt, nieregulaminowy, ale kobieta odmówiła włożenia plastikowego okrycia podanego przez strażnika. Bobby, który czekał na tę wizytę kilka miesięcy, rzucił z wściekłości stołkiem w szybę. Od tej pory stołki są przymocowane do betonowej podłogi. Uszkodzona szyba została wymieniona, ale nie zauważono fragmentu wygiętej ramy. Codzienne dłubanie przez całe lata, przez więźniów i odwiedzających, doprowadziło do powstania niewielkiej szpary, przez którą można szybko podać liścik lub znaczek albo dmuchnąć, żeby poczuć swój oddech, kiedy strażnik nie zwraca uwagi. Przez rok znajomości Guikje i Hankowi udało się nawet raz dotknąć czubkami palców. To powinno być sensacyjne przeżycie, bo skazanych na śmierć mogą dotykać tylko pracownicy więzienia.

 – Ale ja czułam jedynie strach. Myślałam o tym, że palec ugrzęźnie mi w tej szparze i w tym momencie nadejdzie strażnik.

Poprzestali na tym jednym razie.

Cholera. Dostali kabinę pośrodku. Żadnej prywatności. Wczoraj dostali kabinę 35, na końcu rzędu. Jej wadą jest to, że dyżurny strażnik siedzi w pobliżu, może wszystko widzieć i słyszeć. Zaletą – że nie ma odwiedzających z lewej strony i widać drzwi, przez które strażnicy wprowadzają więźniów, więc Guikje może przez kilka sekund widzieć Hanka w całej okazałości. W kabinie, po zdjęciu kajdanków, skazany musi siedzieć na stołku i widać tylko jego głowę.

Drugim pechem jest to, że dzisiaj wypada Dzień Matki. Odwiedzające mamy wykupiły wszystko z automatów. Guikje udało się wyrwać jedynie baton Milky Way i paczkę krakersów serowych. Nie została nawet jedna bułka miodowa. To ulubiona przekąska Hanka. Zawsze na nią czeka. Guikje obawia się, że nie będzie potrafił ukryć rozczarowania i przez cztery godziny będzie siedział z ponurą miną. Po czternastu latach przebywania w celi śmierci jego świat niezmiernie się skurczył. Najmniejsze sprawy urastają do olbrzymich problemów życiowej wagi. Ich rozmowy i korespondencja coraz częściej dotyczą deseru, który zgodnie z regulaminem więzienia mu się należy, a którego nie dostał, i poczty przynoszonej później niż przewiduje regulamin.

Po siedmiu latach Guikje została sama ze sprawą Hanka. Podziw i zainteresowanie, które na początku okazywali jej przyjaciele z Osdorp, dzielnicy Amsterdamu, kiedy opowiedziała im o walce o życie niewinnie skazanego człowieka w Teksasie, zmieniły się w znudzenie i poirytowanie. Walka trwała za długo i nie przynosiła żadnych rezultatów.

 – Niektórzy przyjaciele po jakimś czasie przestali się pokazywać. Powiedzieli, że ciągle zajmuję się tylko jego sprawą, a nie nimi: ich problemami, ich wakacjami, ich dziećmi. „Przestań wreszcie z tym facetem”, mówili. Albo czuli się urażeni, że nie mam czasu wypić z nimi kawy. Kiedy na urodziny prosiłam o wpłaty na fundusz obrony Hanka zamiast prezentu dla mnie, przynosili mi na złość bony podarunkowe. Tak, tacy są ludzie.

 „Przecież nie można pozwolić człowiekowi umrzeć, nie próbując go ratować! – odpowiadała ludziom pytającym, dlaczego zajmuje się sprawą skazańca w Teksasie. – Nie ma nikogo oprócz mnie. Co mam powiedzieć? »Nie mam ochoty«? »Umieraj«? Tak po prostu?” Była zdecydowana doprowadzić do nowego procesu Hanka, w którym mógłby udowodnić swoją niewinność. W postępowaniu, w którym skazano go na śmierć, pojawiło się mnóstwo niedociągnięć, trudno było to nazwać „postępowaniem sądowym”. Guikje miała przed oczami zakończenie z amerykańskich filmów o sprawach sądowych. Oczami wyobraźni widziała nowy proces Hanka. Siedzi na sali rozpraw, czeka na wyrok i umiera z niepokoju. Sędzia bierze do ręki młotek, stuka w stół i ogłasza: „Not guilty!”. Hank i ona śmieją się i płaczą z radości, padają sobie w ramiona i wychodzą razem z sali sądowej, przeciskając się przez tłum napierających dziennikarzy i fotografów, po schodach, do wyjścia, na spotkanie słońca i wolności. Właśnie oglądasz Prawo i porządek.

 – Naiwne, co? – powiedziała.

Po siedmioletnim nieprzerwanym strumieniu listów między Osdorp i Teksasem od czterech i pół roku odwiedziny u Hanka w więzieniu miały na celu pocieszanie go. Odbywała tę podróż dziewięć razy do roku. Donatorzy Komitetu Obrony Hanka pokrywali koszty.

 – Ten Teksas jest o­‑krop­‑ny! – mówiła im Guikje. – Te grubasy rozdzielają kary śmierci, a nie mają za grosz kultury. Rodeo to brudni faceci walczący z bykami. Nigdy nie zdejmują kapeluszy marki J. R. Ewing. I przez cały dzień na okrągło trzeba słuchać ryczenia krów. Terrible! Jeżdżę tam tylko dla Hanka. Kiedy jego zabraknie, moja noga więcej tam nie postanie.

Później, kiedy pojechałam z nią do Teksasu, odkryłam, że życie w Huntsville całkiem jej się podobało. Przebywała z przyjaciółkami z całej Europy, z którymi mogła ciągle rozmawiać na ulubione tematy: kary śmierci i mężczyzn w celach.

Kiedy w 1998 roku odwiedziłam Guikje w Amsterdamie, w Osdorp, zaprosiła mnie do swojego małego królestwa, w którym przez ostatnie lata spędzała prawie każdy wieczór, pisząc listy do skazańca. Nie było większe od schowka na miotły, „mniej więcej tej wielkości co jego cela”, powiedziała. Czułam się tak, jakbym wkraczała do sekretnego skarbca. Dopiero po kilku próbach udało się wcisnąć drugie krzesło, które jej małżonek Willem przyniósł z salonu, ale drzwi nie dało się zamknąć. Guikje kazała Willemowi przygotować dla nas drinki z rumu i coli, krakersy z serem i odprowadzić mnie potem na przystanek tramwajowy. Raz zwracała się do niego „kochanie”, a zaraz potem warczała, żeby się zamknął, bo rozmawia. Kiedy pozwolił sobie na żartobliwe: „Co ty byś beze mnie zrobiła?”, odparowała: „Znalazłabym innego”. Willem się poddał.

Pokazała mi zdjęcie Hanka. Głowa z krótkimi, prostymi, ciemnymi włosami, sfotografowana przez szybę kabiny w sali odwiedzin. Zauważyłam, że wygląda całkiem dobrze jak na kogoś, kto przez dwanaście lat nie widział słońca.

 – To dlatego, że ja o niego dbam – odpowiedziała. – Inni faceci nie mają nikogo, więc nie mają też pieniędzy na witaminy. Wyglądają znacznie mniej zdrowo. To ja go trzymam w formie psychicznej i fizycznej, żebyś wiedziała.

Dlatego Hank nazywa ją Aniołem, bo jest jego aniołem zbawicielem.

Na półkach z książkami stały takie pozycje jak 100 Years of Lynchings [100 lat linczu] i Among the Lowest of the Dead [W najpodlejszych zmarłych stanie], o karze śmierci w USA. Na biurku walały się ulotki organizacji przeciwnych karze śmierci z Europy, Ameryki i Kanady, a na podłodze pod nimi stały dwa kartony folderów Komitetu Obrony Hanka. Na jednej ze ścian wisiał obraz, który Hank wykonał w celi śmierci. Przedstawiał matkę z synem. W tej komórce wydawał się kolosalny.

 – Nas przeniosła tymczasem tam. – Czternastoletni syn Guikje zajrzał przez otwarte drzwi.

Popatrzyłam za jego palcem wskazującym. Oprawione zdjęcie rodzinne stało na podłodze, oparte o ścianę.

 – Dobranoc paniom – powiedział i znikł.

 – Posuń się. – Guikje klepnęła mnie niecierpliwie po kolanach. Wyciągnęła spod biurka drewnianą brązową szkatułkę. Otworzyła pokrywkę.

Les pièces de résistance. Sześcioletnia korespondencja ze skazanym na śmierć.

 – Kompletna – powiedziała Guikje z dumą. – Wszystkie jego listy z kopiami moich odpowiedzi.

Półtora tysiąca listów napisanych ręcznie lub wystukanych na maszynie, na żółtych i różowych kartkach z notatnika i niebieskim papierze poczty lotniczej, pocztówki i kartki, ułożone zgodnie z datą. Głaskała ręką papier, od najstarszego listu leżącego na spodzie po te otrzymane ostatnio. Gdzieniegdzie usuwała spomiędzy kartek drobiny kurzu. Wyciągnęła ze stosu jedną i zaczęła czytać. Po kilku zdaniach zawołała:

 – Ach tak, pamiętam, to było wtedy, kiedy był chory! Pisaliśmy do siebie już od ponad roku! – Rzuciła okiem na inny list. – Trzeci rok. W trudnym dla niego okresie. – Powiedziała, że nie było tematów, których by nie poruszali, i wszystko naprawdę ze sobą omawiali. – Byliśmy obcymi sobie ludźmi, a staliśmy się znajomymi, potem przyjaciółmi, potem najlepszymi przyjaciółmi, a teraz łączy nas coś o wiele silniejszego. Ufamy sobie, jesteśmy dla siebie powiernikami, bratnimi duszami, ratunkiem i oparciem w trudnych sytuacjach.

Wypożyczyła mi całą korespondencję z pierwszego roku. Stwierdziła, że sama będę mogła się przekonać, na czym polega ich ­związek.

Willem był zadowolony, kiedy żona zaczęła korespondować ze skazańcem. Guikje znała powód: miała przynajmniej jakieś zajęcie i nie wylewała co wieczór na niego swoich frustracji. Sama nie wiedziała dlaczego, ale nie była szczęśliwa. Wracała z pracy o trzeciej i od razu nalewała sobie kieliszek wina. Willem, chcąc uniknąć jej napadów złości, został prezesem klubu piłki nożnej, w którym grał ich syn Gijs, i pracował jako wolontariusz w bibliotece. Kiedy Guikje zarzucała mu, że od tej pory żadnego wieczoru w weekendy nie spędza w domu – co nie było prawdą – odpowiadał, że sama jest temu winna przez swoje napady złości – co prawdą było.

Willem podjął się tych zajęć bez konsultacji z nią, tylko ją o nich poinformował. Kiedy syn Berend przeprowadził się do dziewczyny, nie pozostało jej nic innego, jak to zaakceptować. Dziewczyna nie jest cennym nabytkiem. Wydra złowiła jej wspaniałego osiemnastoletniego synka i unieruchomiła przed ekranem telewizora. Gijs o nic jej nie prosił. Przychodził do domu na obiad albo żeby się przebrać, a resztę czasu spędzał u koleżanek i kolegów, z ich matkami.

Czy mąż i dzieci unikali jej, bo ciągle gderała, czy gderała dlatego, że mąż i dzieci jej unikali? Sama już nie była pewna. Ale oczywiście dobrze wiedziała, że to ona stanowi problem. Miała niedługo skończyć czterdzieści lat, czuła się stara i brzydka. I przegrana, bo z góry świętych postanowień nic jej nie wychodziło. Tak jak z codziennego joggingu z przyjaciółką Berdien. Guikje nigdy wcześniej nie biegała. „Kondycję trzeba budować powoli”, pisano w czaso­pismach. Kupiła buty do biegania, tanie dresy w Zeemanie[1] i poszła na boisko. Może powinna mieć nieco mniej ambicji ze swoją historią nieudanych projektów. Ale gdzie tam, zanim przebiegła metr, już wołała, że trenuje na maraton Dam tot Dam, skomentowała sflaczałe mięśnie Willema i konsumpcję hamburgerów swoich dzieci. Każde zastrzeżenie odpierała agresją.

 – Ciekawy jestem. – Willem westchnął, ale kiedy na niego napadła, dodał pospiesznie, że oczywiście jest z niej dumny.

Za późno. Nie odzywała się do niego do wieczornych wiadomości.

Była wściekła na siebie z powodu wszystkich planów, które nigdy nie wychodziły, obietnic składanych innym, których nigdy nie spełniała. Cała straszna góra: napisanie powieści, wolontariat w domu starców, zrzucenie ośmiu kilogramów, kurs konwersacji w języku hiszpańskim. Lista wydłużała się codziennie, przepełniała ją wielkim wstydem i zgorzknieniem, złością na samą siebie.

Pobiegła tylko dwa razy. Pierwszy raz jeszcze w siebie wierzyła. „Kondycję budować powoli”, przebiec do pierwszej latarni, przespacerować się do następnej, potem znowu pobiec. Berdien, lżejsza od niej o piętnaście kilo, czekała na nią trzy latarnie dalej, rozciągała mięśnie.

 – Dobrze ci poszło, dziewczyno! – powiedziała.

 – Świetnie się czuję! – odpowiedziała Guikje.

Następnego ranka Berdien nie mogła z nią pobiec, musiała iść do dentysty, więc Guikje też nie pobiegła. Umówiły się na kolejny dzień. Nie zauważyła, żeby kondycja stała się lepsza. W drodze do drugiej latarni zaczęło ją boleć kolano. Poddała się w połowie biegu do trzeciej latarni. Kiedy Willem zapytał, jak jej idzie, powiedziała, że Berdien nie może biegać do końca tygodnia.

 – To biegaj sama – powiedział Willem.

Guikje się zezłościła. Nie powinien się wtrącać.

Przy którymś z rzędu nieudanym planie skończyła czterdzieści lat. Czuła się jak staruszka i inni ją w tym poczuciu utwierdzali. „Mamo, ale ty jesteś stara”, mówiły dzieci, kiedy nie podobała jej się ich muzyka albo ubrania, z którymi wróciły z centrum handlowego. Ale kiedy rzeczywiście jej się coś podobało i trzymała język za zębami, to i tak komentowali: „stara baba”.

Porażka z joggingiem silnie na nią wpłynęła. Czterdzieści lat i nikt nie traktuje jej poważnie. Czterdzieści lat i żaden facet się za nią nie ogląda, już nie mówiąc o podrywaniu. Jeden – łysawy grubas na urodzinach, kiedy wypił za dużo. Oczywiście był jeszcze Willem, ale nie przekonywał jej swoim wiecznym: „Dla mnie jesteś najpiękniejsza, kochanie”.

Czterdzieści lat i kiedy myślała o reszcie swego życia, wydawało jej się długie i krótkie jednocześnie. Kilka lat później Guikje spotkała Angielkę Hester w miejscowości, gdzie wykonywano egzekucje, w Huntsville. Były mile zaskoczone, kiedy odkryły, że wszystko zaczęło się dla nich od tego samego filmu dokumentalnego o kobiecie z Anglii, która przez sześć lat korespondowała ze skazanym na śmierć więźniem z USA. Guikje zapamiętała dokładnie tę samą scenę co Hester – kiedy kobieta opowiadała, że stała się najważniejszą osobą w życiu tego człowieka. To było dokładnie to, czego chciała Hester, Guikje również – znowu być dla kogoś najważniejszą osobą. Guikje, tak jak Hester, napisała do Amnesty International z prośbą o adres człowieka skazanego na śmierć. Poprosiła o kogoś, kto oprócz angielskiego znał także hiszpański, żeby w ten sposób odświeżyć konwersację w tym języku, co od dawna było niedokończonym planem odłożonym do szuflady.

Amnesty przysłało jej adres Hanka, skazanego na śmierć w Teksasie, wraz z napisanym przez niego tekstem:

Do każdego, kto to przeczyta: Jestem 32­‑letnim białym mężczyzną, urodziłem się i wychowałem w Teksasie. Przebywam w celi śmierci. Chcę korespondować z kimś, kto oceni mnie po tym, kim jestem, a nie po tym, o co jestem oskarżony. Płeć i wiek nie mają znaczenia. Lubię czytać, obozować na łonie przyrody, lubię muzykę, jestem uczciwy i otwarty. Od śmierci rodziców jestem zupełnie sam.

Prawdziwy Teksańczyk. Trudno, nie będzie hiszpańskiego. Guikje siadła za biurkiem.

Drogi Hanku,

nazywam się Guikje, mam 40 lat, jestem kobietą. Lubię kryminały. Nie za bardzo wiem, co napisać, bo nie wiem, o czym chcesz, a o czym nie chcesz pisać. Może wcale nie chcesz ze mną korespondować, poczekam najpierw na Twoją odpowiedź. ­Życzę Ci odwagi i siły.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.