Mgła pojawiła się już po zmierzchu. Jechałem wolno wąską drogą bez pobocza. Domy stały tuż za linią asfaltu, miałem wrażenie, że samochód się o nie ociera. W ciemności próbowałem dostrzec budynek, który opisała mi pewna kobieta. Poznałem ją po projekcji Wielkiego strachu w Grzęsce. Była jedną z osób, które wystąpiły w dokumencie. Zapytałem wtedy, czy zechce porozmawiać ze mną o lesie. Zgodziła się od razu. Nie podała numeru domu, stwierdziła, że po adresie i tak nie trafię. Dostałem szczegółowe wytyczne, ale nie byłem pewny, czy dojechałem we właściwe miejsce.

Stanąłem. Wyszedłem z samochodu, nie gasząc świateł, żeby sprawdzić, czy opis okolicy się zgadza. Rozszczekały się psy. W którymś oknie poruszyła się firanka, pojawił się czyjś cień i zaraz zniknął. Stałem jeszcze chwilę w wieczornej mgle i wtedy głos z progu zawołał mnie do środka.

Usiedliśmy przy herbacie.

– Tylko bym wolała bez nazwiska – powiedziała. – Bo wie pan, po tym filmie ludzie gadali.

– Naprawdę?

– To chyba przez zazdrość. Dostawałam anonimowe telefony, że ile zarobiłam, że aktorką jestem. To jest poważna sprawa, a ktoś sobie myśli, że ja na tym kokosy zrobiłam. Wie pan, trochę mnie to obraziło, ale mniej więcej wiem, kto dzwonił.

– Może ktoś nie chciał, żeby mówiła pani o lesie?

– Przecież w filmie dużo ludzi mówiło, nie? Już nic nie było do ukrycia. Ale dziś jeszcze żyją wnuki, syny, córki tych, co mordowali. Może to ich pokolenie jest gorsze jak tamto, co było.

– Czemu?

– No tak jest. Wie pan, że ludzie dalej nie rozmawiają o Dębrzynie?

– Chyba już teraz rozmawiają. Był film, tyle artykułów w gazetach, w internecie.

– Nie rozmawiają, bo gdybym miała sąsiada, taki daję przykład, którego dziadek brał udział w tych morderstwach, i jakbym o tym dziadku coś powiedziała, to my są już wrogami do końca życia z tym wnukiem, i moje dzieci, i ich dzieci, wszystko! To nie jest takie proste. Ludzie w dalszym ciągu nie rozmawiają tak swobodnie między sobą. To, co wiedziały, to poujawniały starsze babcie, bo one się nie mają czego bać.

Zaczęła liczyć przyciszonym głosem, kierując palec w stronę okna.

– Wszystko z tych domów chodziło do Dębrzyny. Z kim, o czym będę rozmawiać?

– A co może mi pani opowiedzieć?

– No, wie pan, tyle mogę: pod lasem się urodziłam, pod lasem się wychowałam, pod lasem mieszkałam dwadzieścia trzy lata od dziecka i odchodząc stamtąd do męża, nic nie wiedziałam o tym, co działo się w Dębrzynie. Urodziłam się w 1950 roku. Latało się po tym lesie z rodzeństwem. I co rusz: tu kości, tam kości. Myśmy pytali: „Co to jest?”. Ciotki odpowiadały: „Tu sarna, tamcoś innego”. Ile miałam lat? Jeszcze wtedy do szkoły nie chodziłam. Było takie miejsce. Mówili na nie „martwy zrąb”. Ludzie tam nie chodzili, nie zbierali gałęzi, nie zbierali stamtąd grzybów, sosenki tam rosły, nieduże, blisko siebie, że trudno się było przecisnąć. W tym martwym zrębie był rów, a w rowie masa kości, jakby ktoś przyjechał przyczepą i wysypał. Tata w ogóle nie kazał nam tam chodzić. Ale poza tym to wszędzie chodziliśmy. Człowiek znał las jak swój palec, od maleńkości. Tam kości były gdzie bądź i przecież ile my razy takie kości do domu przytargali! A tata: „W tej chwili tam, skąd żeście wzięły, tam proszę położyć!”. I jeszcze: „Nie rzucać, tylko położyć”. My się pytamy: „A to z czego kości?”. A on, że może z koni, że może z jelenia. Do dzisiaj mam przed oczami cały szkielet człowieka. Tylko że wtedy nie wiedziałam, że to szkielet ludzki. Ciotka powiedziała, że sarny. Potem, jak już byłam dorosła, to sobie uzmysłowiłam, że przecież sarna ma inną głowę.

– Rodzice coś opowiadali o Dębrzynie?

– W ogóle nie było tematu. Ale już wtedy były w lesie takie grobki i jak my się pytali, skąd te groby, to nam odpowiadali, że tam ktoś leży. „Czyje te groby?” „To z czasów wojny”. Tak nas zbywano. A jak zaczęliśmy chodzić do szkoły, to pani kazała nam stroić te groby. Latało się ze świeczkami, żeby zaświecić. Tylko jak ja pamiętam, to pierwsze groby były wklęśnięte i były trzy. A teraz już jest ile?

– Więcej.

– Komuś sumienie chyba nie dawało spokoju, bo przybił też tabliczki na drzewach i według mojego obliczenia to siedem grobów tam powstało.

– Nie wiadomo, kto to zrobił?

– Mówię: ten, co mu sumienie nie dawało spokoju.

– I rodzice faktycznie nic nie mówili o lesie?

– Nic kompletnie. Mówię panu, miałam dwadzieścia trzy lata i o niczym nie wiedziałam. Nie wolno było chyba mówić, tak mi się wydaje. I dopiero teść i jego brat mnie uświadomili. Oni dużo wiedzieli, znali nazwiska. Ale to nie było tak, że ja się zapytałam i mi powiedzieli, tylko sama zbierałam po odrobinie. Robił się wieczór, przychodził jeden wujek, drugi wujek i se opowiadali, jak to było w czasie wojny, jak po wojnie, że prawdopodobnie ten chodził do Dębrzyny, że tamten, a ja w to wszystko się wsłuchiwałam i pomału doszłam, co tam się wydarzyło. Myślę sobie: „Boże, ja tam byłam, a nic nie wiedziałam!”.

I potem zaczęłam pytać już swoich rodziców. Ojciec był w kiepskim zdrowiu, bo chorował na raka, ale pytałam się go, a on… Cisza. Tak było. Pytałam mamy, a ona: „Daj mi, dziecko, święty spokój”. A potem teść i jego brat zmarli i już nawet nie miałam kogo zapytać. Nie było takiej zaufanej osoby, z którą bym mogła porozmawiać.

– To musiała być zaufana osoba?

– Tak. Żeby się zapytać, to musiałabym wiedzieć, kogo naprawdę ja się pytam.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.