Na poboczu Ameryk

Pieszo z Panamy do Kanady

Pobocze drogi jest lustrem, w którym odbijają się przemierzane przeze mnie kraje. Czytam je z wyrzucanych śmieci. Śmieci na poboczu to lepszy miernik nastrojów i gustów społeczeństwa niż sondaże i statystyki sprzedaży. Puste opakowania wskazują mi, co miejscowi jedzą, co piją, czym żyją. Ulubione piwo, ulubione chipsy i napoje gazowane Gwatemalczyków poznaję, zanim jeszcze na dobre zdołam się rozejrzeć po lokalnym spożywczaku. Pobocze pozwala mi się także zorientować w ich preferencjach muzycznych. Na południe od granicy szczyt listy przebojów pobocza zajmowały pirackie składanki stu pięćdziesięciu piosenek reggaetonu, bachaty i cumbii, w Gwatemali coraz częściej spotykam Deep Purple, Metallicę czy Red Hot Chili Peppers.

Z pobocza czytam regionalny repertuar upraw. Walające się tam pomidory, papryki i kolby kukurydzy, które pospadały z przejeżdżających ciężarówek, mówią same za siebie, czym stoi lokalne rolnictwo. Ku uciesze podniebienia przez Gwatemalę przechodzę w sezonie na mango – przydrożne dzikie drzewa aż uginają się od jędrnych owoców. Ziemia pod nimi przypomina podgniwający kobierzec; owoce są teraz tak tanie, że nikt ich nie zbiera.

Droga nie tylko mnie karmi, ale i dba o budżet wyprawy. Paradoksalnie, to biedniejsze kraje obdarowują mnie hojniej leżącymi na poboczach monetami. Zamontowany przy Bobie uchwyt na napoje, zamieniony w skarbonkę, jest po pokonaniu Salwadoru i Hondurasu ciężki od bilonu.

Odpadki wyznaczają odległość lepiej niż drogowskazy, które zwodzą i zaginają przestrzeń. Przestaję sięgać po telefon z mapą, aby sprawdzić, ile kilometrów pozostało mi do następnej miejscowości. Nauczyłem się czytać tropy. Opakowania po sieciowych fast foodach pojawiają się pięć do dziesięciu kilometrów przed miastami. Odpady medyczne i kartoteki chorych nieco wcześniej, jakieś piętnaście do dwudziestu kilometrów. Informują, że w najbliższej miejscowości znajdę szpital. Bele waty szklanej, nowe klapki czy stoliki ogrodowe, czyli bardziej wartościowe przedmioty, które zgubiły transportujące je pick-upy, jasno oznajmiają, że do miasta jeszcze daleko, bo nikomu nie chciało się tutaj przyjechać motorem, żeby przechwycić łupy. Puszki przeciwnie – w promieniu kilkunastu kilometrów od zabudowań wszystkie są elegancko wyzbierane.

Czuję się jak antropolog pobocza. Archeolog śmieci. W końcu archeologia, w dużej części, zajmuje się odpadkami dawnych czasów. Kiedyś zniszczone i niemożliwe do naprawienia przedmioty zasypywano w jamach, dzisiaj to właśnie te prototypy śmietników są niekiedy jedynymi pozostałościami po starożytnych osadach, z których uczeni czerpią wiedzę o codzienności sprzed stuleci. Ja robię to samo, tyle że nie czekam wieki. Obraz współczesnego świata tworzę z odpadków na bieżąco. Od wejścia do Gwatemali śmieci nie opuszczają mnie na krok. To właśnie tutaj w całej mojej wędrówce widzę ich najwięcej. Pobocze chowa się pod ich przytłaczającą warstwą jak pod ciężkim dywanem. Najwyższe ich kopczyki leżą pod tablicami grożącymi karami za zaśmiecanie. Górskie krajobrazy na trasie do starej stolicy Gwatemali, Antigui, wypełnione są pasmami, dolinami i szczytami śmieci. Na ciasnych serpentynach patrzę z otwartymi ustami w dół zbocza – zza krawędzi drogi wylewają się wodospady odpadków. Mają po kilkadziesiąt metrów wysokości i spływają szerokimi falami wgłąb rozciągającego się poniżej lasu.

Dzikie wysypiska to nie zawsze oznaka braku edukacji mieszkańców. Tutaj to wina braku infrastruktury. W całej Gwatemali jest tylko jedno publiczne wysypisko, w stolicy. Tam też działa jedyne w kraju centrum segregacji i recyklingu – to już prywatne. Tu, w górach, przez które przechodzę, znów, jak w Nikaragui, nie ma nawet systemu odbioru śmieci. Jak w wielu krajach tak zwanego globalnego Południa winny temu bywa najczęściej niedobór publicznych pieniędzy. Zapewne winne są także korupcja, prywatne interesy polityków.

– Myślisz, że jesteśmy z tego dumni? – pyta z naciskiem Edgar, mężczyzna, który zaprasza mnie do swojego domu na południu Gwatemali. – Co niby mamy z nimi zrobić? Nie zapakujemy ich przecież i nie wyślemy za siódmą górę, za siódmą rzekę.

Przeciwnie niż chociażby Stany Zjednoczone. Te mają taką możliwość, więc posyłają swoje śmieci na drugi koniec świata. Do miejsc, w których najczęściej jest o wiele mniej możliwości radzenia sobie z problemem. W 2018 roku Stany eksportowały, w przeliczeniu na kontenerowce, sześćdziesiąt osiem tysięcy statków śmieci. Amerykańskie jednorazówki lądują w najbiedniejszych krajach, takich jak Bangladesz, Laos, Etiopia czy Senegal.

Kiedy przyglądam się śmieciom na poboczu, dużo o tym myślę. Problem odpadków przywozimy do innych krajów niejako także my, podróżni. Na wakacjach konsumujemy i śmiecimy zwykle bardziej niż mieszkańcy miejsc, w których wypoczywamy. Przeprowadzone w Indiach badanie wykazało, że zagraniczni turyści produkują ponad dziesięć razy więcej odpadków na osobę niż miejscowi. Wyjeżdżają, zostawiając śmieci. A one rażą oczy kolejnych turystów, którzy narzekają na brak elementarnej edukacji wśród lokalsów i niejednokrotnie tłumaczą im, że śmieci są be i nie można ich, ot tak, rzucać na ulicę, na plażę, do górskich wodospadów. Problem jest jednak zawsze bardziej złożony i często niemożliwy do zrozumienia podczas krótkich wakacji. W Boliwii spotkałem Japonkę, która świadoma odpowiedzialności w tej kwestii, postanowiła zabrać do ojczyzny wszystkie śmieci wyprodukowane przez siebie w podróży. Rozwiązanie dość ekstremalne, ale dające do myślenia.

Gwatemala wprowadziła już zakaz używania jednorazowych reklamówek. Ścisłe ograniczenia obowiązują w tym temacie także w większości państw afrykańskich, a jednym z pierwszych krajów, który zareagował proekologicznie, był Bangladesz. Również w Gwatemali obserwuję oddolne akcje sprzątania. Mieszkańcy oczyszczają rzeki, by śmieci nie trafiały do oceanu. By zatrzymać problem w tym miejscu i nie wypuszczać go w świat.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.