Nasz biedny Fiedia

Kobiety i Dostojewski

Sylwia Frołow

Nasz biedny Fiedia

Kobiety i Dostojewski

fragment

O pierwszych kontaktach Fiodora z kobietami niewiele wiadomo. Pierwsze zauroczenie? Szkolna miłość? Wiersz miłosny popełniony pod wpływem ślicznej koleżanki? Nic z tych rzeczy. Jest natomiast wymowna wypowiedź Stanisława Cata-Mackiewicza, który w poświęconym Dostojewskiemu eseju pisze: „Doszedł do nas opis jego i jego braci zabawy w koniki. W Rosji jeżdżono trójkami, zaprzęgano silnego konia pośrodku, dwa słabsze po bokach. Mali chłopcy Dostojewscy na wsi u swego ojca bawili się w trójki. Każdy z nich miał swoją trójkę, zaprzęgając jako środkowego konia małych chłopców, synów poddanych swego ojca (tych poddanych, którzy tego ojca później zabili), a po dwie małe dziewczynki jako kobyłki po bokach. Przy tym bawiono się także w kupno i sprzedaż tych koników, naśladując zachowanie się kupujących i ich gesty, zaobserwowane na końskim jarmarku. Oglądano małym kobyłkom zęby, ściskano muskuły na nogach, zadzierano nogi w górę, aby sprawdzić, czy kopyta nie pęknięte”.

Jeżeli uznamy ten opis za pierwsze doznania natury seksualnej, to w sferze uczuć długo nie zobaczymy niczego. Jako samotny dwudziestolatek Fiodor bał się kobiet. Podobno w 1840 roku, kiedy na wieczorze u państwa Wielgorskich został przedstawiony petersburskiej piękności Seniawinie, zemdlał. Nosił w sobie ideał ukochanej, do którego nigdy nie miałby odwagi nawet podejść, a co dopiero go zdobyć. Odrzucenie potraktowałby jako najgorszy rodzaj poniżenia. Pisał w Białych nocach:

„Zupełnie odzwyczaiłem się od kobiet, a właściwie nigdy się do nich nie przyzwyczaiłem; jestem przecież samotny… Nie wiem nawet, jak z nimi trzeba mówić. […] Ach, gdyby pani wiedziała, ile razy byłem zakochany w ten sposób!

– Ależ jak to, w kim?

– W nikim, w ideale, w tej, co się we śnie przyśni. Stwarzam w marzeniu całe powieści”.

Miał świadomość, że do atrakcyjności męskiej mu daleko. Pieniędzmi też nie mógł zaimponować. Zdecydowanie brakowało mu wdzięku Puszkina, który uchodził za nieokiełznanego zdobywcę kobiecych serc i alków. A młode ciało domagało się spełnienia potrzeb seksualnych.

W Szkole Inżynierii korzystanie z usług prostytutek było codziennością. Spędzanie wolnego czasu w burdelach należało do oczywistych zalet żołnierskiego losu. Fiodor pod tym względem nie stanowił wyjątku. Z tą być może różnicą, że dla kolegów było to niewinną przygodą, dobrym doświadczeniem życiowym przed ożenkiem, chwilą zapomnienia w poligonowej rzeczywistości. A dla niego jednak – rozpustą.

„Rozpustę uprawiałem w odosobnieniu, nocami, potajemnie, bojaźliwie, ze wstydem, który mnie nie opuszczał w najwstrętniejszych momentach i w takich chwilach graniczył z przekleństwem”– opowiada bohater Notatek z podziemia. A sens tej rozpusty był „niedorzeczny, obmierzły jak pająk”.

Po ukończeniu studiów nic się w tym względzie nie zmieniło: rozpusta i wstyd, dające poczucie rozkoszy – tym większej, im bardziej kojarzyła się z pająkiem. Nie na darmo Swidrygajłow w Zbrodni i karze będzie opisywał piekło jako łaźnię pełną pajęczyn.

Owszem, bywały jakieś platoniczne zauroczenia, potrzebne głównie jako inspiracja literacka. Ślad tego można znaleźć w Petersburskich sennych widziadłach wierszem i prozą.

„Chciałem uciec do Szwajcarii, do Włoch, wyobrażałem sobie, że mam przed oczyma Elżbietę, Luizę, Amalię. Lecz prawdziwą Amalię też przegapiłem: mieszkała tuż obok, za parawanem.

Mieszkaliśmy wtedy wszyscy po kątach, żywiliśmy się kawą jęczmienną. Za parawanem mieszkał też mąż pewien przezwiskiem Ssakowicz: całe życie szukał posady i całe życie głodował wraz z żoną suchotnicą, z lichymi butami i z pięciorgiem głodnych dzieci. Amalia była najstarsza, na imię miała zresztą nie Amalia, lecz Nadia, no ale niech dla mnie pozostanie na wieki Amalią.

Ileż powieści przeczytaliśmy razem! Dawałem jej książki Waltera Scotta i Schillera […] Przeczytaliśmy wspólnie dzieje Klary Mowbray i… tak się wzruszyliśmy, że do dzisiaj nie mogę wspominać tych wieczorów bez wstrząsu nerwowego. Za to, że jej czytałem lub streszczałem powieści własnymi słowami, cerowała mi stare skarpetki i krochmaliła moje dwa gorsy od koszul. Pod koniec, mijając mnie na naszych brudnych schodach, na których pełno było śmieci, a już najwięcej skorupek od jaj, nagle zaczęła się jakoś dziwnie czerwienić – ot tak, nie wiedzieć czemu, stanie nagle cała w pąsach. A jaka ładna była. I dobra. I łagodna. I pełna utajonych marzeń i tłumionych porywów – jak ja… Niczego nie dostrzegałem, a może nawet dostrzegałem, ale przyjemniej mi było czytać Intrygę i miłość czy opowieści Hoffmanna.

Jacyż byliśmy wtedy czyści, niewinni! Lecz Amalia wyszła nagle za mąż za pewne najnędzniejsze w świecie stworzenie, człowieka może czterdziestopięcioletniego (z guzem na nosie), który przez pewien czas mieszkał też kątem, obok nas, ale otrzymał posadę i zaraz nazajutrz oświadczył się Amalii, oferując jej swoją osobę i… bezgraniczne ubóstwo. Cały jego majątek stanowił płaszcz mundurowy, taki jak Akakiusza Akakiewicza, z kołnierzem z kota, »którego łatwo było zresztą wziąć za kunę«. Podejrzewałem nawet, że gdyby tego kota nie można było wziąć za kunę, może by jego właściciel nie zdecydował się na ożenek, lecz jeszcze by trochę poczekał.

Pamiętam, jak się żegnałem z Amalią: ucałowałem jej ładną rączkę, pierwszy raz w życiu; ona pocałowała mnie w czoło i tak jakoś dziwnie się uśmiechnęła, tak dziwnie, że ten uśmiech potem przez całe życie ranił mi serce”.

Skojarzenie z losami bohaterów Biednych ludzi raczej nieprzypadkowe.

Choć z pewnością Amalia nie była ideałem. Była tylko dobrą, łagodną i bardzo biedną dziewczyną zza parawanu – w sam raz, żeby jej historię przelać na papier. Można było też wspólnie się powzruszać nad czytanymi lekturami – ale potrzeby spełniało się za pieniądze. O tym, że tak właśnie było, niech świadczy chociażby fragment listu do brata Michaiła z 16 listopada 1845 roku: „Minuszki, Klaruszki, Marianny itp. zdecydowanie wyładniały, ale są coraz droższe”.

To list z okresu, kiedy Fiodor wszedł już do literackiego towarzystwa – i z nowo poznanymi pisarzami odwiedzał domy publiczne. We współczesnej Rosji funkcjonuje przekonanie, że szczególnie lubił uprawiać miłość sadystyczną, że prostytutki prosiły swoich alfonsów, by nie posyłali ich do tego klienta, znanego z dziwnych upodobań. Anna Dostojewska z kolei pisze, że Iwan Turgieniew nazwał Fiodora „rosyjskim markizem de Sade”.

To wymaga wyjaśnienia. Turgieniew w 1882 roku, a więc już po śmierci Dostojewskiego, w poczuciu krzywdy, że został sparodiowany w Biesach (jako Karmazinow), pisał do Michaiła Sałtykowa-Szczedrina w liście: „Przeczytałem artykuł Michajłowskiego [głośny tekst pod tytułem Okrutny talent] o Dostojewskim. Trafnie dostrzegł główną cechę jego twórczości. Mógłby przypomnieć, że również we francuskiej literaturze było zjawisko podobne – a mianowicie sławetny markiz de Sade. Dostojewski w jednej ze swoich opowieści również drobiazgowo opisuje przyjemności pewnego amatora… I pomyśleć, że po tym naszym de Sadzie wszyscy rosyjscy arcypasterze odprawiali msze żałobne, a nawet wygłaszali kazania o wszechmiłości tego wszechczłowieka!”.

Owszem, trzeba przyznać, że znęcanie się nad dziećmi (chłopiec rozszarpany przez psy, dziecko ukrzyżowane na płocie) okaże się dosyć częstym motywem u Dostojewskiego – trudno w nim jednak dopatrzyć się perwersyjnej przyjemności autora. Przyjemność pewnego amatora to spowiedź Stawrogina dotycząca zdeprawowania i doprowadzenia do samobójczej śmierci dziewczynki Matrioszy. Lecz tu dotykamy sfery religijnej – o czym jeszcze będzie mowa.

„Pewne książki są mi potrzebne jako materiał do pracy – wytłumaczy Dostojewski żonie Annie, kiedy ta będzie chciała czytać frywolne powieści z jego biblioteki, na co nie wyrażał zgody. – Pisarz powinien znać wszystko i wiele doświadczyć osobiście. Jednakże, zapewniam cię, nie delektuję się cynicznymi scenami, a wręcz przeciwnie, często budzą we mnie wstręt”. Całkiem możliwe, że mówił szczerze.

Perwersji prędzej można się dopatrzyć w Notatkach z podziemia, w których bohater po spędzeniu nocy z prostytutką Lizą roztacza przed nią wizję jej marnego losu z jeszcze marniejszym zakończeniem, po czym daje nadzieję… i tę nadzieję zabija. Może na tym właśnie polegały dziwne upodobania Dostojewskiego wobec prostytutek? Nie bił, ale znęcał się psychicznie? Według bohatera Notatek z podziemia „krzywda i poniżenie wywyższą i oczyszczą Lizę… przez nienawiść”.

Nie ma dowodów na to, że pisarz znęcał się czy to psychicznie, czy to fizycznie nad prostytutkami. Jest tylko pewność skomplikowanej historii pierwszych doznań męsko-damskich. A dzięki niej bardziej zrozumiała staje się opowieść o samotności, rozpuście i wstydzie.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.