W czasie wielkiej wojny ojczyźnianej zginęły miliony radzieckich dzieci. Rosyjskich, białoruskich, ukraińskich, żydowskich, tatarskich, łotewskich, cygańskich, kozackich, uzbeckich, ormiańskich, tadżyckich. Te, które przeżyły, wojny nie zapomniały nigdy. Dla nich to wspomnienie pierwszego papierosa otrzymanego od Niemca, zapach bzu i czeremchy, zabawa w strzelanie, pierwsze grzyby w lesie, kózka, która miała dawać mleko i zapewnić rodzinie przetrwanie. Ale też sprawy, przed którymi dzieci powinny być chronione – śmierć, cierpienie, brak ojca, okrucieństwo i głód.
Swietłana Aleksijewicz po raz kolejny udziela głosu tym, którzy go dotąd nie mieli. Tym, którzy przez lata byli tylko częścią niemego, anonimowego tłumu, tak zwanej ludności cywilnej, w wielkiej historii zawsze mniej ważnej od żołnierzy.
Genialna reporterka udowadnia, że bez ich pamięci ciągle nie wiemy, czym jest wojna.
Wydawałoby się, że nie ma nic prostszego. Ot, znaleźć kilkadziesiąt osób, które jako dzieci przeżyły wojnę, zebrać ich relacje i ułożyć w książkę.
Jednak żeby stała się lekturą jednocześnie wstrząsającą i pasjonującą, pokazującą bez śladu patosu całą grozę wojny, trzeba być Swietłaną Aleksijewicz. Posiadła ona wyjątkową umiejętność najpierw znajdowania fascynujących tematów, następnie nietuzinkowych rozmówców, z których pamięci potrafi wydobyć to, co najważniejsze, najboleśniejsze, najgłębiej dotąd ukrywane, a wreszcie konstruowania z tych wypowiedzi niezwykłego dzieła.
Niezwykły był też fakt, że bohaterowie tej książki w ogóle przetrwali, wojna i okupacja były bowiem na Białorusi, o której przede wszystkim jest ta książka, straszliwe – w stopniu nieporównywalnym nawet z tak przecież doświadczoną Polską. W książce niewiele jest „dorosłej” wojny, walki czy bohaterstwa, nie ma jednak praktycznie relacji bez wspominania głodu, utraty najbliższych, ucieczek, pacyfikacji, samotności, domów dziecka, przeżycia tylko dzięki przypadkowi i łutowi szczęścia. To czyni ją jeszcze bardziej tragiczną i jeszcze bardziej wiarygodną. I tym bardziej trzeba ją przeczytać.
Obrazy, zapamiętane przez narratorów, tworzące apokaliptyczną wizję spustoszonego świata, w którym wszystkie normy i zakazy zostają zniesione, obezwładniają czytelnika prostotą opisu potwornej rzeczywistości.
Aleksijewicz udało się w taki sposób skonstruować wypowiedzi, że każda z nich staje się osobnym głosem, który zapada w pamięć. „Ostatni świadkowie” to wyzwanie dla czytelnika, które każdy z nas powinien podjąć.
Rozmówcy tej białoruskiej pisarki i dziennikarki, mającej na swoim koncie m.in. dzieła takie, jak „Wojna nie ma w sobie nic z kobiety” i „Czarnobylską modlitwę”, wylali stanowczo zbyt wiele łez.
Swietłana Aleksijewicz po raz kolejny udowadnia, że ma oko do wyłapywania ważnych tematów. Ma także talent, który pozwala spojrzeć na zdawałoby się już dość wyeksploatowany temat drugiej wojny światowej z nowej perspektywy. A „Ostatni świadkowie”, trzeba przyznać, to wyjątkowo wstrząsająca perspektywa. Kolejna pozycja w dorobku białoruskiej pisarki, która nie pozostawia czytelnika obojętnym.
