Pożytki z katorgi

Żył od tej pory jak każdy szanujący się Jakut – w dwóch światach jednocześnie. W jednym stał się pisarzem, w krótszych lub dłuższych formach opisującym Syberię i mieszkających tu ludzi. W drugim zaś – podróżnikiem zapuszczającym się coraz dalej w krainę syberyjskich światów wyobrażonych, ale przecież nie mniej realnych niż trzeszczący pod stopami śnieg. W obu z nich odnalazł się doskonale. W pierwszym, jak nikt inny oddał to specyficzne iskrzenie neolitycznej jeszcze Azji w zderzeniu z wielkoprzemysłową Europą, opisał, jak mentalność zesłańców zmieniała się z każdym dniem w syberyjskiej aurze i jak mentalność Jakutów nie zmieniała się pod wpływem niczego, bo była u siebie. Mówił o banałach: przyjaźni, miłości, przygnębieniu czy marzeniach, tyle że poddanych intensywnej obróbce termicznej w podbiegunowym zimnie. Tematów nie brakowało, a i talentu, jak się okazało, także nie.

Jego pierwsze opowiadanie, którego szkic zaczął powstawać jeszcze pod koniec pobytu w Andyłachu, trafiło do Polski nielegalnie, zaszyte w kożuch powracającego z katorgi anonimowego dziś więźnia, a opublikowane zostało w warszawskim „Głosie” w 1887 roku staraniem siostry Sieroszewskiego, Pauliny. Po jego przeczytaniu Eliza Orzeszkowa nie mogła nachwalić się „maestrii wyobraźni” autora oraz jego umiejętności „wycieniowania sytuacji psychologicznej”. Większe problemy nastręczała szara codzienność. Nie miał papieru – zapisywał więc swoimi notatkami marginesy książek, strzępy starych gazet, stare listy i opakowania. Nie miał czym pisać – wyrywał pióra ze skrzydeł dzikich gęsi, podgrzewał w gorącym popiele, a gdy stwardniały, temperował. Atrament natomiast przyrządzał z wywaru z kory wierzbowej zmieszanego z sadzą i rdzą. „Nieszczególny był to atrament, ale pisał” – przyznawał, niewiele przejmując się problemami technicznymi. Miał większe. Na przykład, czy pisać po polsku, czy po rosyjsku? Wprawy w literackiej polszczyźnie nie miał przecież prawie żadnej, a od lat częściej niż po polsku mówił na co dzień po rosyjsku i jakucku.

W drugim świecie – w wielopiętrowej Jakucji – przebywał i częściej, i chętniej. Opisywał każdy przejaw tutejszego życia – od konstrukcji jurt przez ubiór, kulinaria i seksualność po zwyczaje myśliwskie – ale że, tak jak na całej Syberii, wszystko to miało bezpośrednie przełożenie na duchowość, najwięcej czasu spędzał w otoczeniu szamanów. Paradoksalnie, bycie kowalem raczej utrudniało, niż pomagało mu w kontaktach. Niby pochodzili z „jednego gniazda” i uzupełniali się funkcjami, ale jednocześnie byli bytami w jakimś stopniu przeciwnymi. Szaman zawsze prowadził z duchami jakąś grę – jedne mu pomagały, inne szkodziły, ale cała subtelność jego roli polegała na tym, że czasem z nimi walczył, czasem oszukiwał, a innym razem zawierał chwilowe sojusze. Do Sieroszewskiego tymczasem ich stosunek był prosty – one się po prostu go bały. „W kołymskim ułusie szaman nie chciał czarować, póki nie wyniosłem z izby mojego pudełka z narzędziami, a potem tłumaczył swe niepowodzenie tym, że duchy bały się mnie – kowala” – skarżył się. Ale najwyraźniej bali się go również czarownicy, bo już wkrótce udało mu się wydobyć od nich niedostępne informacje, poznać język duchów, wniknąć w duszę szamana – zobaczyć jego amagat – a także odnaleźć drogi wiodące do kolejnych sfer podziemnego i eterycznego świata.

A udało mu się to wszystko, bo był daleki od akademickiego sceptycyzmu – potrafił zobaczyć świat oczami Jakuta i zrozumieć, że to właśnie nikt inny, tylko duchy wprawiają go w ruch.

„Szamanem nie można zostać, trzeba się nim urodzić” – zauważył przytomnie i w tym jednym zdaniu połączył obie natury czarownika. Niezależnie od plemienia czy kultury szaman był zawsze kimś dziwnym, wyróżniającym się nawet fizycznie na tle współplemieńców. Opisując najlepiej mu znanego jakuckiego szamana Tusputa, zwracał uwagę zwłaszcza na jego oczy: „Źrenicę otacza tęczówka brudnoszara, składająca się z dwóch koncentrycznych pierścieni. W czasie czarów oczy te rozszerzają się, nabierają dziwnego, niepewnego blasku, przykro uderzają, dręczą prawie wyrazem dzikiego obłędu. Był to już drugi, jakiego poznałem, szaman jakucki z takimi niezwykłymi oczami. W ogóle w postaciach szamanów jest coś, co pozwala ich niechybnie w tłumie Jakutów rozróżnić; pewna nerwowość ruchów i większa zmienność rysów – sennych u większości krajowców”.

Musiało być to normą, skoro niezależnie od Sieroszewskiego pisał o tym nieco wcześniej Zygmunt Węgłowski: „Szczególnie wyróżnia się szaman wyrazem i blaskiem szaroczarnych oczu, zdradzających przy bladej twarzy usposobienie nerwowe i skłonność do ekstazy i podniecenia duchowego”. Zauważał to również i Bronisław Piłsudski u Ajnów: „Nerwowość, czasem i ponurość nawet uwidacznia się na obliczach czarowników ajnoskich, a o ich skłonności do halucynacji wnioskować można z przytoczonych ich wspomnień własnych” – zanotował.

Wszyscy trzej pisali o nerwowości i faktycznie współcześni antropolodzy – dość wspomnieć choćby Jerzego Sławomira Wasilewskiego czy Andrzeja Szyjewskiego – zgodnie podkreślają podobieństwa między darem szamańskim a chorobą psychiczną, przy czym zależność między nimi nie jest wcale taka prosta. Szamanizm to nie szaleństwo, lecz przeciwnie – rodzaj terapii, jaką szaman stosuje sam na sobie i dopiero jakby przy okazji nabywa umiejętności użytecznych dla plemienia. W szczegółach każdy przypadek różni się od siebie – schemat jednak pozostaje ten sam: przyszły szaman zaczyna odczuwać napady szaleństwa, które ustają dopiero, gdy bierze do ręki bęben. Tusput na przykład zaczął „widzieć oczami i słyszeć uszami rzeczy, których inni nie widzą” dopiero w wieku dwudziestu lat, a zdarza się, że ataki pojawiają się znacznie później, choć bywało nieraz, że ujawniają się już w dzieciństwie. W jakimkolwiek wieku by się jednak pojawiły, przyszły szaman musi wykazać się naprawdę nieludzkimi umiejętnościami, jeśli w ciągu kilku lat uczy się chorobę nie tylko powstrzymywać, ale przede wszystkim kontrolować – wywołać, cofnąć, nadać atakowi określony przebieg.

[…]

„Niektórzy z mistrzów do tego stopnia niezwykle rozkładają ciemność i światło, ciszę i dźwięki, w głosie ich drżą takie wzruszające nuty błagalne, groźne, śpiewne lub okropne; łoskot ich bębna tak odpowiada nastrojowi chwili; hymny, pieśni, opowieści są pełne tak pięknych, malowniczych słów, zwrotów nieoczekiwanych, pysznych porównań, że nawet Europejczyk będzie się czuł pokonanym przez niewysłowiony urok dzikiej twórczości tej duszy pierwotnej i wolnej” – zachwycał się Sieroszewski.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.