Serce pasowało

Opowieść o polskiej transplantologii

„26 stycznia 1966 o godz. osiemnastej wykonano w Klinice 1-sze udane przeszczepienie nerki ze zwłok” – zanotował profesor Jan Nielubowicz, kierownik I Kliniki Chirurgicznej Akademii Medycznej w Warszawie. Była to pierwsza udana transplantacja w Polsce. Pacjentka, Danuta Milewska, dziewiętnastoletnia uczennica szkoły pielęgniarskiej, żyła z nową nerką sześć miesięcy (zmarła na skutek powikłań wywołanych przez leki, które miały zapobiec odrzuceniu przeszczepu).

Zeszyt formatu a5 w twardej oprawie jest jednym z wielu; w pierwszym znajdują się notatki z 1958 roku, kiedy profesor wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie jako stypendysta Fundacji Rockefellera przez dwanaście miesięcy poznawał zdobycze zachodniej medycyny. W swoich zeszytach rysował plany operacji, opisywał ciekawe choroby i zabiegi, zbierał raporty z badań naukowych, listy, zdjęcia i wycinki prasowe. Robił to przez całe życie. Miał co notować. Jan Nielubowicz wygłosił za granicą sto trzydzieści siedem wykładów i referatów (w jednym z czterech języków obcych, którymi biegle się posługiwał: po angielsku, francusku, niemiecku albo rosyjsku), opublikował pięćset siedemdziesiąt sześć prac, z czego dziewięćdziesiąt osiem w zagranicznych czasopismach fachowych, wypromował pięćdziesięciu doktorów medycyny, jego wychowankowie spędzili na nauce w najlepszych ośrodkach na świecie w sumie sześćset czterdzieści osiem miesięcy, czyli pięćdziesiąt cztery lata, a czternastu z nich zostało profesorami i kierownikami klinik.

„Nerkę przeszczepiono chorej Milewskiej Danusi od chorej W. D. Chora D. zmarła po urazie czaszki i po operowanym w Klinice 24 stycznia krwiaku podoponowym” – pisze dalej Nielubowicz, po czym wymienia nazwiska lekarzy, którzy brali udział w kilkugodzinnej operacji. Profesor Jan Nielubowicz, doktor Wojciech Rowiński, doktor Waldemar Olszewski, doktor Jerzy Szczerbań, doktor Mieczysław Szostek i doktor Jerzy Ładygin to chirurdzy. Doktor Bogdan Kamiński to anestezjolog. Inne źródła wymieniają jeszcze operatorów docenta Bolesława Marzinka i doktora Marka Skośkiewicza oraz anestezjologów doktora Janusza Kąckiego i doktora Jerzego Siedleckiego.

„Dr Czapliński z urologii (przyniósł cystoskop, był i patrzył)” – pisze dalej Nielubowicz i wymienia kolejne osoby: Małgorzatę Anusiak, córkę doktora Kazimierza Anusiaka, wybitnego warszawskiego ginekologa, która była w klinice przy Nowogrodzkiej na stażu, instrumentariuszki Płaską i Pielę, a także internistę i nefrologa profesora Tadeusza Orłowskiego, kierownika I Kliniki Chorób Wewnętrznych Akademii Medycznej w Warszawie, oraz należących do jego zespołu internistów: doktor Lilianę Gradowską, doktora Mieczysława Lao i doktor Halinę Rymkiewicz (…).

Do operacji profesor Nielubowicz mył się co najmniej siedem minut, ponieważ udowodniono, że tyle trzeba, by zrobić to dokładnie. Nigdy od tego nie odstępował, przekonany, że jeśli coś jest przyjęte, to należy się tego trzymać do momentu, gdy zostanie wykazane, iż powinno się postępować inaczej. Rutyna ma swoje dobre strony – pozwala nie tracić czasu na bezcelowe dywagacje. Ale czasami może zgubić. Dlatego profesor Nielubowicz, podobnie jak wielu innych chirurgów, przed rozpoczęciem operacji pytał anestezjologa: „Czy na stole leży Kowalski Jan?”, by się upewnić, że ma przed sobą właściwego pacjenta. „Tak, panie profesorze, na stole leży Kowalski Jan” – odpowiadał anestezjolog i pytał: „Jaką operację zamierza pan przeprowadzić?”.

– Zabawne? Być może, ale bardzo skuteczne – zapewnia profesor Jacek Szmidt, chirurg, wychowanek Nielubowicza i kontynuator programu transplantacji nerek. – Przez lata sam rozpoczynałem operacje w ten sposób. To proste zabezpieczenie przed rutyną i zmęczeniem, które mogą doprowadzić na przykład do omyłkowego wycięcia zdrowej nerki zamiast tej dotkniętej chorobą.

Pięć minut po siedemnastej wyjęto nerkę z ciała zmarłej. Na dłoni chirurga wyglądała jak monstrualna fasola. Doktor Jerzy Szczerbań starannie przepłukał narząd zimnym roztworem soli fizjologicznej i położył na wyjałowionej serwecie. Ktoś inny przeniósł nerkę do sali, w której leżała Danuta Milewska.

Profesor Jan Nielubowicz wykonał skośne cięcie w okolicy prawego talerza biodrowego, dotarł do przestrzeni zaotrzewnowej i znalazł kikut moczowodu pozostały po usunięciu prawej nerki Danuty. Umieścił w ciele nową nerkę, zszył jej tętnicę z tętnicą biodrową wewnętrzną, a jej żyłę z żyłą biodrową zewnętrzną i zespolił jej moczowód z moczowodem pacjentki, „koniec do końca”, jak kilka miesięcy później napisze na łamach „Polskiego Przeglądu Chirurgicznego”. Zabieg wykonał na tyle szybko, że nowy narząd nie uległ uszkodzeniu wskutek niedokrwienia. Pierwsze krople moczu pojawiły się w moczowodzie jeszcze na stole operacyjnym.

Do tamtego momentu na świecie przeszczepiono ponad sześćset pięćdziesiąt nerek, pobranych od żywych i martwych dawców spokrewnionych lub niespokrewnionych z biorcami, a nawet od zwierząt. Nie wszyscy biorcy przeżyli. W 1967 roku profesor Murray na łamach pisma „Transplantation” przedstawił obliczenia, z których wynikało, że szanse na przyjęcie się nowego organu wynoszą siedemdziesiąt dwa procent, jeśli dawcą jest bliźniak jednojajowy, pięćdziesiąt jeden procent, gdy dawcą jest osoba blisko spokrewniona z biorcą, i zaledwie dziesięć procent, gdy dawcą jest osoba obca.

Polscy chirurdzy bez pośpiechu zszywali kolejne warstwy powłok skórnych, nie myśląc jeszcze pewnie o tym, że ryzyko odrzucenia przeszczepu wynosi aż dziewięćdziesiąt procent. Stopniowo opadało z nich napięcie, w którym żyli od kilku tygodni. Dwie i pół godziny po rozpoczęciu zabiegu Danka Milewska została wywieziona z sali operacyjnej, a lekarze bez słowa zeszli się do gabinetu szefa. Salowa postawiła przed każdym szklankę z mocną kawą – dwie czubate łyżki zalane wrzątkiem.

Kilkanaście godzin później Danuta obudzi się i zażyczy sobie befsztyka z polędwicy. Szpitalna kuchnia nie serwuje takich dań, więc lekarze złożą się po pięćset złotych i wręczą salowej z prośbą, by zorganizowała wszystko, na co ich pacjentka będzie miała ochotę. Na trzeci dzień po zabiegu Danuta Milewska poprosi o swoją ulubioną potrawę: naleśniki.