Srebro ryb

Krzysztof Środa

Srebro ryb

fragment

Trudno mieć osobisty stosunek do ryb. Pisałem już o tym. Za bardzo są od nas różne. Jeszcze chyba trudniej wyobrazić sobie, jak to jest być rybą. Tymczasem w pewnym sensie, poetyckim raczej niż jakimś innym, powinniśmy to umieć.

Niektórzy wciąż nie potrafią pogodzić się z tym, że pochodzimy od małp. To śmieszne, bo prawda jest dużo gorsza. Wszyscy, naprawdę wszyscy, czyli my, ludzie, ale także małpy, nietoperze, jaszczurki, kury, orły i żaby, pochodzimy od ryb. Powinniśmy więc pamiętać, jak to było być rybą. Wiadomo niby, że pamięć tak nie działa, ale – przyznajmy – byłoby fajnie, gdyby działała. A gdyby jeszcze się okazało, że Ernst Haeckel miał rację, nie trzeba by było sięgać nią w odległą przeszłość.

Haeckel, dziewiętnastowieczny niemiecki przyrodnik, a zdaniem niektórych również filozof, ogłosił – i zilustrował to odkrycie własnymi rysunkami – że w pierwszych tygodniach życia płodowego ludzki embrion odtwarza w przyspieszonym tempie setki milionów lat ewolucji. Najpierw jest jakby rybą. Nie ma rąk ani nóg, ma natomiast szczeliny skrzelowe, jak rekin albo minóg. Później szczeliny zanikają i pojawiają się kończyny, ale razem z ogonem, takim jak u salamandry albo krokodyla. Nawet w fazie ssaczej nie od razu wyglądamy jak ludzie, raczej jak cielęta, a dopiero kiedy znika ogon, jak te lepsze, inteligentniejsze małpy, dziś zaliczane do rodziny Hominidae.

Jeszcze w pierwszej połowie zeszłego wieku rysunki Haeckela były zamieszczane w podręcznikach biologii, mimo że zastrzeżenia do ich rzetelności mieli już jego współcześni. Przedrukowywano je także później, gdy stało się jasne, że cała ta teoria, podobnie jak rysunki, jest zwyczajnie naciągana. Sam pamiętam, że kiedy się z nią zapoznawałem – byłem wtedy w wieku szkolnym – przedstawiano ją jako obowiązującą prawdę naukową.

Owszem, mieliśmy kiedyś coś w rodzaju skrzeli i ogona, ale nigdy nie byliśmy rybami. Nie byliśmy nawet podobni do dorosłej ryby, co najwyżej, i tylko mniej więcej, do rybiego embriona. Wszystko więc jedno, jak działa czy mogłaby działać pamięć – w ten sposób nie dowiemy się, jak to jest być rybą.

Z jednej strony, szkoda. Prostota i romantyczny rozmach koncepcji Haeckela, nazwanej ładnie teorią rekapitulacji, przemawiają do wyobraźni. Nic dziwnego, że sam autor tak bardzo chciał w nią uwierzyć. Nie był hochsztaplerem ani świadomym oszustem. Po prostu za szybko myślał.

Z drugiej strony, to może dobrze. Porażka jego koncepcji upewnia nas bowiem, że był słabym teoretykiem. A nie chcemy uważać go za dobrego teoretyka, za umysł głęboki i godny zaufania, ponieważ wtedy musielibyśmy potraktować poważnie również inne jego teorie, tym razem niedotyczące już życia płodowego, lecz społecznego.

Ernst Haeckel myślał nie tylko za szybko – to jeszcze nie musiałoby oznaczać kłopotów – lecz także za krótko. Użytek, jaki zrobił z darwinizmu na tym drugim polu, każe podejrzewać, że uległ typowym dla dzieci i neofitów egzaltacji i niecierpliwości. W najbardziej życzliwej dla niego interpretacji. Niestety uproszczeń oraz błędów, do których go one doprowadziły, nie możemy potraktować z wyrozumiałością, jaką okazujemy wobec dziwacznych często opinii dawnych przyrodników. Jego przemyślenia na temat wyższości jednych ras ludzkich nad innymi, skazanymi przez samą naturę na upadek, degenerację i wymarcie, oraz racjonalnej polityki społecznej, która nie przewiduje pomocy w przetrwaniu, a tym bardziej rozmnażaniu się jednostkom słabo przystosowanym do życia, znalazły zwolenników wśród bardzo złych ludzi. Tych najgorszych.

Czy Haeckel mógł to przewidzieć? Obojętne. Mógł czy nie mógł, mamy prawo traktować go z rezerwą. Nie powinniśmy jednak myśleć za szybko. Nie chcemy przecież brać z niego przykładu. Możemy go nie lubić, ale to nie powód, by teorię rekapitulacji uznać za niedorzeczną fantazję. Współcześni uczeni, często ci sami, którzy szczegółowo wyliczają jej błędy i słabości, przyznają, że kryje się w niej wartościowa intuicja. Oni również twierdzą, że w naszych ciałach zapisana jest historia przodków człowieka, także tych najbardziej odległych, tyle że nie jest tak dobrze widoczna, jak chciał tego Haeckel. Życie płodowe nie jest pokazem slajdów ilustrujących jej przebieg, choć z jego obserwacji można się o niej sporo dowiedzieć. Poza tym okazało się, że prawdziwa i najbardziej szczegółowa wersja tej historii została w nas zapisana alfabetem, o którego istnieniu ludzie jeszcze do niedawna nie mieli pojęcia.

Amerykański paleontolog Neil Shubin napisał książkę Your Inner Fish. Jej polskie wydanie ukazało się pod tytułem Nasza wewnętrzna menażeria. Ktoś chciał coś poprawić, teoretycznie słusznie, bo autor pisze nie tylko o rybach, wyszło jednak słabo. Menażeria – to nie brzmi poważnie. Tak, Shubin pisze też o innych zwierzętach, ale ryba jest w jego wywodzie punktem wyjścia i głównym wątkiem organizującym całą opowieść.

Nie mogło być inaczej. Neil Shubin nie jest zwykłym paleontologiem. To on odkrył na arktycznej wysepce północnej Kanady szczątki tiktaalika, stworzenia, które ewolucyjnie znajdowało się gdzieś w połowie drogi między wodą a lądem. I nie odkrył go przypadkiem, szukając po prostu jakichkolwiek skamieniałości. Odkrył dokładnie to, czego poszukiwał. Wcześniej bowiem wymyślił sobie, że znajdzie, jak to się mówi w paleontologii, brakujące ogniwo, czyli formę przejściową między rybą a płazem. Najpierw zastanowił się, w jakich warunkach mogło dojść do wyjścia zwierząt na ląd, a ponieważ wiadomo mniej więcej, kiedy to się stało, wystarczyło ustalić, gdzie w tamtym czasie takie warunki panowały, a potem pojechać tam i szukać. Szukał długo, w różnych miejscach, aż w końcu znalazł.

Neil Shubin jest uczonym szanującym inne rasy, kultury i sposoby życia – jak widać, z darwinizmu można zrobić inny użytek, niż uczynił to Ernst Haeckel. Zanim nazwał odkryte na dalekiej północy brakujące ogniwo, skonsultował się w tej sprawie z radą starszych Inuitów, ludu zamieszkującego te okolice. Inuici zaproponowali dwie nazwy. Wybrał tę łatwiejszą do wymówienia, choć w dalszym ciągu brzmiącą dla nas dziwnie. Poza tym spodobało mu się, że „tiktaalik” to w ich języku „wielka słodkowodna ryba”.

Shubin długo szukał tiktaalika, a potem długo go oglądał, kostka po kostce. Analizował ich kształty, odgadywał funkcje, wyobrażał sobie, jak mogły wyglądać i działać zawieszone na nich mięśnie. Wiedział, że stanął przed szansą na odtworzenie procesu przemiany ryby w czworonoga, później zaś w dwunożną istotę o nieproporcjonalnie dużym mózgu. Coś już było na ten temat wiadomo. Teraz można było dowiedzieć się więcej.

Napisał potem, że trwało to kilka lat, a razem z etapem wydobywania kości ze skalnej bryły, w której były zamknięte, aż sześć. Musiał w tym czasie wiele razy przemierzać w myślach tę rozłożoną na miliony lat drogę z wody na ląd. A kiedy wymagał tego porządek anatomicznej analizy, odtwarzać ją do tyłu.

Koncepcja naszej wewnętrznej ryby musiała mu przyjść do głowy właśnie wtedy. O co w niej chodzi? Najkrócej mówiąc, o to, że chociaż jesteśmy tak bardzo różni od ryb, łączy nas z nimi mnóstwo podobieństw, w ogromnej jednak większości ukrytych, a w najlepszym wypadku nieoczywistych. Dla laika w każdym razie, nie dla Neila Shubina. Laik, czyli osoba nieznająca się na rzeczy, powiedziałby, że u ryb tych podobieństw jest zaledwie kilka: dwoje oczu, otwór gębowy – właśnie, bo nie usta przecież – i odbyt. I gdzieś w środku wątroba (każdy widział w sklepie konserwy lub słoiczki z napisem „wątróbki rybne”), żołądek (skoro jedzą, żołądek mieć muszą), jakieś serce, no i – w głowie – skromna namiastka mózgu. A jeśli odbyt i żołądek, to również łączące je jelito, inaczej nie miałoby to sensu. Ludzie znający się na rzeczy nieco lepiej dodaliby, że chociaż ryby nie mają rąk i nóg, można odnaleźć ich odpowiedniki w postaci dwóch par płetw, piersiowych i brzusznych.

Shubin napisał swoją książkę po to, by wytłumaczyć osobom tego rodzaju, że ich pokrewieństwo z rybami jest znacznie bliższe, niż im się wydaje. Jeśli bowiem ktoś wie, czego szukać i jak to robić, odkryje we własnym, czyli ludzkim, organizmie dziwnie wiele elementów obecnych w ciałach ryb. Obecnych w takiej bądź innej formie, bo nie chodzi tylko o narządy tak oczywiste jak serce, oko, jelito. Ktoś, kto zna się trochę na rzeczy, mógłby na przykład zauważyć, że ryby nie mają uszu. Nie tylko w tym sensie, że nie mają wystających z głowy małżowin. Nie mają również ucha środkowego, tego zbudowanego z trzech małych kostek zmyślnego mechanizmu, który przetwarza wibracje powietrza w sygnały zrozumiałe dla układu nerwowego. Shubin przyznałby komuś takiemu rację, zauważając jednak, że jedna z tych kostek, zwana strzemiączkiem, występowała już u ryb.

Nie, nie było tak, że ktoś przewidział jej przyszłe zastosowanie i umieścił ją tam, żeby była pod ręką, kiedy trzeba będzie skonstruować ucho. Wtedy służyła do czegoś zupełnie innego. Była też dużo większa i inaczej się nazywała. To znaczy wtedy w ogóle się nie nazywała. Był to przecież czas, kiedy rzeczy nie miały nazw. Dziś dopiero nazywa się inaczej – to kość gnykowo-żuchwowa łącząca górną szczękę ryby z puszką mózgową. Można ją odnaleźć u współczesnych nam rekinów. Jest bardzo duża. (Trzeba wiedzieć, gdy o tym mowa, że chociaż elegancka, minimalistyczna forma ciała rekinów wygląda na projekt bardzo nowoczesny, są one ewolucyjnie wcześniejsze od innych ryb). Potem okazała się chyba mniej potrzebna, ponieważ robiła się coraz mniejsza. U pierwszych gadów była już w zasadzie mikroskopijna i pewnie znikłaby zupełnie, gdyby nie to, że okazała się przydatna do odbierania dźwięków.

Dwie pozostałe kostki ucha środkowego, czyli młoteczek i kowadełko, trudno wypatrzyć w ciele ryb, ale u gadów już można, również w szczękach. Uczeni wiedzą, że nie wzięły się tam znikąd – wyewoluowały z rybiego łuku skrzelowego, pierwszego, jeśli liczyć od głowy.

Podobnie jest z wieloma innymi, czasem bardzo drobnymi elementami naszych organizmów. Ryby, jak wiadomo, nie mówią, mają jednak w swoich głowach nerwy i mięśnie, dzięki którym my potrafimy to robić. One wykorzystują je do prostszych czynności. Poruszają za ich pomocą skrzelami.

Dopóki Shubin pisze o rzeczach, które można sobie wyobrazić – o uszach i słyszeniu, oczach i widzeniu, kończynach i chodzeniu – nadążam za jego wywodem. Tak, mamy z rybami różne wspólne narządy i części ciała. On jednak chce nam powiedzieć coś więcej. I to już nie mieści się w głowie, przynajmniej mojej. Nie całkiem rozumiem to, co on pisze. W tych sprawach – chodzi o genetykę – nie jestem osobą znającą się na rzeczy. Zdecydowanie nie jestem. Coś jednak chyba rozumiem. Tym gorzej dla mnie, bo to, co rozumiem, dziwi mnie i niepokoi.

O tym, że moja ręka pochodzi od rybiej płetwy, wiem od dawna. Przyjąłem to do wiadomości bez większych oporów. Kiedy jednak czytam, że gen, który sterował procesem jej powstawania, jest w zasadzie tym samym genem, który decyduje o układzie promieni w płetwie piersiowej, dajmy na to, miętusa, buntuję się.

Myślałem, że to jest prostsze, że jest jakiś gen i on robi zawsze to, co do niego należy. Okazuje się tymczasem, że gen może robić rozmaite rzeczy lub nie robić ich wcale, w zależności od tego, jak zostanie obsłużony przez pewne substancje chemiczne. Są też geny, których już nie potrzebujemy, a jednak nosimy je w sobie. Na szczęście są nieaktywne, wyłączone. Na szczęście, bo jest ich, zdaje się, sporo i strach pomyśleć, co by się działo, gdyby kiedyś włączyły się wszystkie naraz. Shubin nie pisze tego wprost, ale czytając go, można dojść do wniosku, że mamy mnóstwo różnych dziwnych genów, z których – gdyby przy nich odpowiednio pomajstrować – dałoby się wyhodować rybę albo coś bardzo podobnego.

A kiedy dochodzi się do takiego wniosku, nie ma już znaczenia, czy dobrze się go zrozumiało. Dla mnie w każdym razie. Teraz to już nie jest kwestia naukowej ścisłości, tylko wyobraźni. Lęku, wyobraźni i literatury. Bo nasza wewnętrzna ryba, którą po przeczytaniu angielskiego tytułu książki Shubina zacząłem już niemal widzieć – oczami wyobraźni właśnie – tak naprawdę nie istnieje. Nie istnieje fizycznie, ale jest w nas zapisana drobnym drukiem, jeszcze drobniejszym niż te nieuczciwe klauzule w umowach bankowych. Dużo drobniejszym – widać go dopiero przez superpotężne mikroskopy.

Bankowe klauzule to jeszcze nie literatura. Nie to miałem na myśli. Chodziło mi o to, że gdyby biedny Franz Kafka doczekał tych przyprawiających o zawrót głowy odkryć, mógłby inaczej zacząć swoją słynną Przemianę. Gregor Samsa nie obudziłby się tamtego dnia jako gigantyczny owad, lecz jako ryba. Ktoś mógłby powiedzieć, że w takim wariancie opowieść straciłaby wiele ze swojego dramatyzmu, że nie byłaby aż tak okropna. Owszem, ale tylko pod względem estetycznym. Z pewnością przyjemniej być łososiem, szczupakiem czy nawet karpiem niż karaluchem. Przemieniony Gregor Samsa miał kłopot z przewróceniem się z pleców na brzuch, ale kiedy już tego dokonał i zeskoczył z łóżka, potrafił chodzić i biegać. Udało mu się nawet stanąć na tylnych odnóżach i przekręcić ustami klucz w drzwiach od pokoju. Umiał też mówić, głosem dziwnie zmienionym, lecz zrozumiałym. Gdyby był rybą, mógłby tylko bezradnie podskakiwać na boku i cicho cmokać. Nikt by go nie usłyszał. Niby karaluchy też nie mówią, ale ryby nie mówią z definicji – nie mają głosu.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.