Każda noc na Lower East Side była świętem. W  zatłoczonych barach snuto wizje sprawiedliwej Ameryki, w klubach słuchano jazzu i  psychodelicznego rocka, a  w  starych kamienicach uprawiono wolną miłość. Każdy mógł tu sobie pozwolić na piwo i własne zdanie. Bywało, że z tych kotłujących się myśli rodziły się później sztuki teatralne, wiersze, piosenki, a nawet ruchy społeczne. Niemniej noc pełniła również inną funkcję – była ucieczką przed dniem. Przed światłem, które obnażało fatalny standard okolicznych mieszkań, problem rosnącej bezdomności i  biedy, tym powszechniejszej, że większość mieszkańców Lower East Side, którym udało się dorobić, wyjeżdżała na przedmieścia. Ten exodus klasy średniej podkopał zresztą nowojorski budżet, malejący w obliczu ogólnej recesji. Miasto wciąż dbało jednak o obywateli i  blokowało próby podnoszenia czynszów. Osierocone mieszkania w  starych kamienicach południowego Manhattanu wynajmowali więc początkujący artyści oraz wyrzutki, którzy uwierzyli w romantyczne bitnikowskie mity. Ci, którym noc re‑ kompensowała dzień.

            Artysta wizualny i mistrz prowokacji Joey Skaggs trafił w tę okolicę prosto ze szkoły w Kentucky, z której po wielu próbach udało mu się ostatecznie wylecieć. Na tym etapie życia nie utrzymywał już kontaktu z rodziną, był więc niezależny, zdany na siebie i oczywiście spłukany. W pociągu do Nowego Jorku spotkał starszą dziewczynę. Zaiskrzyło. Nie było wyjścia, historia rodem z Kerouaca musiała zakończyć się na bitnikowską modłę. Najlepiej w jednym z barów Lower East Side, na przykład w Stanley’s, gdzie Skaggs często spędzał wieczory. Pozostawiony na pastwę losu nastolatek nie miał większego problemu, by wynająć pokój w sąsiedztwie lokalu prowadzonego przez Tolkina. Płacił za niego dziewiętnaście dolarów miesięcznie. Kilka lat wcześniej nowojorskie związki zawodowe wywalczyły minimalną stawkę w wysokości dolara za godzinę. Wystarczyło więc przez dwa i pół dnia wykonywać jakąkolwiek pracę, by nie martwić się o dach nad głową. Nie każdemu się to jednak udawało. Niektórym w podjęciu pracy przeszkadzał alkohol, innym brak zaradności i znajomości języka, a byli też i tacy, którzy z rozmysłem unikali zarobkowania. W latach sześćdziesiątych na Lower East Side widywało się więc wielu bezdomnych. Można ich było spotkać na strychach i w piwnicach. Nocowali także w parkach i przeznaczonych do rozbiórki kamie‑ nicach niedaleko East River. Skaggs zawiązał bliższą znajomość z jednym z nich, kiedy rzeźba, nad którą pracował, przestała mieścić się w jego mieszkaniu i musiał przenieść się z nią na korytarz.

            – Dawałem mu wodę i papierosy. Nigdy nie wziął ode mnie pieniędzy. Radził sobie w ten sposób, że jadł resztki i tłuszcz, które wyrzucano z pobliskiej rzeźni. Mieszkało tu wielu biednych ludzi, ale pomagaliśmy sobie nawzajem, szanowaliśmy się. Taka to była dzielnica.

            Solidarność jednak nie zawsze wystarczała, gdy pojawiał się głód. Dlatego też nawet mieszkańcy zasiedziali na Lower East Side musieli mieć się na baczności. Codziennością były tu bo‑ wiem włamania, których ofiarami padali wszyscy, niezależnie od pochodzenia, wyznania czy stażu na południowo-wschodnim Manhattanie. Część osób nazywała to „podatkiem”, ściąganym głównie z nowych lokatorów. Być może był to spadek po Hail Marx Place – nieoficjalna redystrybucja dóbr, która miała minimalizować nierówności ekonomiczne w dzielnicy o socjalistycznej przeszłości. Wynoszono pieniądze, biżuterię, instrumenty, ciuchy i sprzęt AGD. Ten ostatni najrzadziej, ponieważ niewielu mieszkańców było na niego stać. Handlujący okolicznymi mieszkaniami Charles Fitzgerald tak wspomina typowy obrazek z Dolnego Manhattanu: „Jakiś mężczyzna wychodził z kamienicy, niosąc przed sobą dużą stertę ubrań. Przytrzymałem mu drzwi, żeby mógł spokojnie się z tym zabrać. Gdy się mijaliśmy, coś mnie tknęło. To były moje ubrania”.

            Szczęście w nieszczęściu polegało na tym, że skradzione przedmioty można było z reguły łatwo zlokalizować w jednym z pobliskich sklepów. Z tego powodu policja często nie musiała w ogóle interweniować. Inna sprawa, że niezależnie od narodowości mieszkańcy Lower East Side woleli nie zawracać głowy funkcjonariuszom. W końcu wielu wprowadzających się tu młodych artystów, pisarzy czy aktywistów miało niejedno na sumieniu. Na kradzieże, pijackie awantury i ćpających bezdomnych patrzono więc przez palce. Ten stan rzeczy zmieniło dopiero morderstwo dwojga nasto‑ letnich bitników, Groovy’ego i Lindy, w 1967 roku. O tej głośnej sprawie opowiedział mi dramaturg Anthony Barsha, który w latach sześćdziesiątych mieszkał w tej okolicy i którego numer telefonu dostałem od Skaggsa.

            – Ta sprawa w innym świetle pokazywała Lower East Side. Pojawiało się tu wiele dzieciaków z dobrych domów. Rzucały szkołę, bo nęciło je życie bitników i buntowników. Z drugiej jednak strony na Lower East Side funkcjonowała całkiem spora grupa, która zajmowała się narkotykami i przestępczością. I zajmowała się tym na poważnie.

            Sprawa Groovy’ego i Lindy momentalnie trafiła na pierwsze strony amerykańskich gazet. Także dlatego, że pozwoliła konserwatywnym komentatorom na użycie ulubionej formułki: „A nie mówiłem!”. Oto młoda panna z  dobrego, bogatego domu ule‑ ga hipisowskiej ideologii, opuszcza rodzinne gniazdo i zostaje kilkukrotnie zgwałcona, a potem brutalnie zabita. Cegła rozbiła także głowę jej kochanka, chłopaka lubianego w środowisku. Fakt, że to wszystko stało się w Nowym Jorku, a więc w zasadzie na oczach mediów, sprawił, że dziennikarze prześcigali się w analizach społecznych i wymyślaniu dramatycznych nagłówków. Panowała wśród nich zadziwiająca zgoda co do tego, że to podwójne  morderstwo zamyka naiwny i niewinny okres ruchu hipisowskiego. Koniec z latem miłości, koniec z flower power – pisali reporterzy „Village Voice”, „Daily News” i „Newsweeka”.

            Mimo ewentualnych zagrożeń Barsha, syn hollywoodzkiego producenta, postanowił przeprowadzić się w te rejony. Zwłaszcza że z dzielnicą łączyło go nie tylko artystyczne zacięcie, ale także po‑ chodzenie. Tak jak Stanley Tolkin był potomkiem imigrantów z Eu‑ ropy Wschodniej, którzy osiedlili się na południowo‑wschodnim Manhattanie. Jego przodkowie nazywali się Barszawscy i pochodzili z Kijowa. Do Stanów wyemigrowali na przełomie wieków.

            – Teraz, gdy o tym myślę, wydaje mi się to właściwie zabawne: mój ojciec robił wszystko, by opuścić to miejsce i dotrzeć do Hollywood w słonecznej Kalifornii. A ja tylko czekałem, żeby zebrać dupę i wyjechać, a ostatecznie zamieszkać w czynszówce na Lower East Side.

            Historia Barshy jest żywym dowodem na to, że w latach sześć‑ dziesiątych młodym artystom o lewicowej wrażliwości bardziej odpowiadał egalitaryzm Lower East Side niż elitarność Hollywood. Polscy budowlańcy, ukraińskie kucharki, wspaniali jazzmani i dobrze zapowiadający się literaci żyli tu na podobnym poziomie. Od czasu do czasu ktoś się wybijał, ale nawet ci najwięksi pracowali po sześć dni w tygodniu, jak choćby Thelonious Monk rezydujący w The Five Spot. Inny sławny mieszkaniec Lower East Side, Allen Ginsberg, chętnie dzielił się swoimi pieniędzmi, przesiadując w tych samych barach co robotnicy z Europy Wschodniej i początkujący poeci wychowani na Skowycie.

            Ta dychotomia nocy i dnia nie zaburzała mojego wyobrażenia o Lower East Side tamtych lat. Bieda, brud, używki, a nawet drobna przestępczość wpisywały się w obraz życia bezkompromisowych, antysystemowych artystów. Ba, to była przecież część ich uroku. Dług w pobliskim barze, kradziony zegarek, miska zamiast łazienki – to wszystko budowało wiarygodność. Krzyczało: „Patrz, nie sprzedałem się!”. Pod tym względem Lower East Side stanowiła świetną scenografię dla bitników i politycznie zaangażowanych jazzmanów zarówno w nocy, jak i za dnia. A jednak wraz z promieniami słońca okolica odsłaniała oblicze, którego absolutnie bym się nie spodziewał. I które mocno komplikowało mi jej ogląd. Mało tego, w tym miejscu załamuje się mit Nowego Jorku lat sześćdziesiątych, kojarzonego z liberalizmem obyczajowym, ruchami hipisowskimi i demonstracjami poparcia dla Ruchu na rzecz Praw Obywatelskich. Z wielką zmianą, która miała przeprogramować konserwatywne amerykańskie społeczeństwo. Tyle że to tylko część prawdy. W tym czasie miasto niebezpiecznie zbliżało się do bankructwa, policja była często skorumpowana, a urzędnicy dopuszczali się dyskryminacji.

            To wszystko kłóciło się z moim wyobrażeniem lat sześćdziesiątych, z wyobrażeniem Nowego Jorku. Podobnych rozminięć popkulturowego mitu z rzeczywistością było więcej. Dlatego klienci Stanley’s wspominali lata sześćdziesiąte z mieszanką nostalgii i grozy. Proporcje tych odczuć zmieniały się w zależności od po‑ chodzenia, przynależności klasowej i poglądów moich rozmów‑ ców, którzy stanowili bardzo różnorodne grono. Łączyły ich Lower East Side oraz zaawansowany wiek – nic dziwnego, kiedy błądziłem ulicami Nowego Jorku, w redakcjach zamawiano już artykuły z okazji pięćdziesięciolecia lata miłości. Dlatego jeden z członków Warholowskiej świty, dowiedziawszy się, że poszukuję informacji o Tolkinie, wyłożył kawę na ławę:

            – Wszyscy mamy dobrze po siedemdziesiątce, a nie jesteśmy raczej ekipą byłych mistrzów olimpijskich w skokach do wody. Za każdym razem, gdy się oglądam, jest nas o kilku mniej.

            Nie miałem czasu do stracenia.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.