UFO nad Bratysławą

Powinien być potężny, postawny, z szerokimi ramionami, silny jak dąb, sprawny, zwinny, sprytny, z  ostrymi rysami i wydatnym nosem. Jak powinien się poruszać słowacki król, przed którym drży cały świat? Konno, a jeśli pieszo, to szybkimi ruchami, z mieczem w ręku, siekąc powietrze, jak w  przygotowanej wcześniej wojennej choreografii. Powinien mieć niezwykle szybki refleks, chwytać znienacka atakujących wrogów, dusić ich w  żelaznym uścisku, ale jakby od niechcenia. Jaki powinien być słowacki król prywatnie? Tajemniczy, zamknięty w sobie, o stalowym spojrzeniu, nieodgadniony, budzący postrach i respekt, spędzający sen z powiek. Musi drżeć przed nim cały świat. W 2010 roku na dziedzińcu zrekonstruowanego bratysławskiego zamku stanął pomnik Svätopluka, „króla starych Słowaków”. Wprawdzie historyczne przekazy nie potwierdzają, żeby kiedykolwiek zatrzymał się on tutaj na dłużej, ale jak wiemy z naszego polskiego podwórka, nie trzeba mieć związku z konkretnym miastem czy zamkiem, żeby zasłużyć sobie na poczesne miejsce. Stawianie pomnika „wielkiego słowackiego władcy” było inicjatywą partii SMER. Kadencja Roberta Fica, który objął funkcję premiera w 2006 roku, powoli wygasała, należało zakasać rękawy i  wziąć się do dzieła. Fundusze na realizację tego projektu uzyskano dzięki zbiórce ogłoszonej przez stowarzyszenie Svätopluk, założone między innymi przez wywodzącego się z partii premiera Roberta Ficę i byłego prezydenta Ivana Gašparoviča. Autorem monumentu był zaś Ján Kulich, odpowiedzialny na przykład za pomnik milicjanta stojącego na młocie na Račianskim mýcie w Bratysławie, pomnik Janosika w Terchovej czy Lenina w Żylinie. Cieszący się takim curriculum vitae artysta bez wątpienia był godnym wykonawcą podobizny pierwszego słowackiego króla, niebędącego  – delikatnie rzecz ujmując  – Słowakiem w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Svätopluk był przecież księciem wielkomorawskim. Cóż, wielu moich znajomych śmieje się, że na zamkowym dziedzińcu stoi władca, który mordował i  okradał ich przodków. Przeciwko pomnikowi protestowali bratysławscy artyści, podkreślając, że dzieło jest nie tylko wątpliwej jakości, ale także postawiono je bez zezwolenia i uprzedniej konsultacji ze specjalistami. I  chociaż z  artystami zgadzała się większość obywateli, według słowackiej telewizji państwowej relację z odsłonięcia obejrzało dwieście trzydzieści jeden tysięcy widzów. Premier Fico wierzył, że któregoś dnia dziedziniec z monumentalną podobizną władcy na koniu stanie się miejscem pielgrzymek. Przedstawiciel Słowackiej Akademii Nauk Milan Zemko ostro skomentował te płonne nadzieje w  relacji dziennika „SME”: „Do tego, żeby jakieś miejsce stało się miejscem kultu, potrzeba więcej niż jednej rzeźby artysty, który tańczy, jak mu zagrają”.  O rzeźbie jako takiej nieprzychylnie wypowiadali się również słowaccy krytycy sztuki. Zuzana Bartošová wyraziła się jasno: „Konny pomnik Svätopluka jest z artystycznego punktu widzenia ułomną, kiczowatą koncepcją, rzeźbiarsko słabo ogarniętym szkicem do kompozycji, którą, jak mi się wydaje, odlano z brązu jeszcze przed wykończeniem”. Jednak protesty nie miały wielkiego znaczenia, rzecz działa się bowiem w  czasach, kiedy premier Fico realizował swoje cele bez przeszkód. W  przemówieniu wygłoszonym na odsłonięciu pomnika porównywał symboliczne znaczenie bratysławskiego zamku do między innymi Wawelu i  podkreślał, że Svätopluk był „tutaj” (mając zapewne na myśli obszar obecnej Słowacji, a nie sam zamek) na długo przed Stefanem Węgierskim czy Wacławem I Świętym. Po kilku latach od ceremonii ludzie zapomnieli o protestach. Do wszystkiego można przywyknąć, postać wpisała się w krajobraz. Nie oznacza to jednak, że zyskała oczekiwany szacunek. Wciąż budzi pełne pobłażania uśmiechy i drwiny. Turystom z zagranicy moi zrezygnowani słowaccy przyjaciele tłumaczą, że na pomniku widnieje „another freedom fighter”, ale nawet to nie jest prawdą – Svätopluk wolność Słowaków miał w głębokim poważaniu. Zastanawiające, dlaczego to właśnie on, a nie na przykład panujący przed nim Pribina, został przez byłego premiera Fica namaszczony na czołowego narodowego bohatera. Dlaczego dla Svätopluka nie znalazło się miejsce na starych słowackich banknotach, gdy tymczasem podobizna Pribiny trafiła na dwudziestokoronówkę? Nie mówiąc już o tym, że nazwę Pribináček nosi kultowy serek homogenizowany. To Pribinę uznaje się za pierwszego oficjalnego władcę Księstwa Nitrzańskiego, uważanego z kolei za kolebkę słowackiej państwowości, które dopiero później zostało wchłonięte przez Wielkie Morawy. Tożsamość terytorialna księstwa Pribiny i Wielkich Moraw z terenami Słowacji rzeczywiście, jak twierdzi mój znajomy słowacysta, jest świetnym polem do popisów mitotwórczych. Niemniej, logicznie rzecz ujmując, Pribina był „tutaj” wcześniej. I chociaż współcześni historycy podkreślają, że wskazywanie na ciągłość między średniowiecznym księstwem z siedzibą w Nitrze, Państwem Wielkomorawskim a dzisiejszą Słowacją jest nadużyciem, to jednak wyłącznie w tych zamierzchłych dziejach Słowacy mają szansę odnaleźć swojego króla. Jakby zapominając, że – po pierwsze – pojęcie narodu słowackiego powstało znacznie, znacznie później, a po drugie – że za rządów Pribiny, a po nim Svätopluka określenia rex, czyli król, używał co drugi pomniejszy włodarz. Tak czy inaczej Pribina i Svätopluk wyraźnie wyróżniali się na tle okolicznych rexów i duxów, stając się niejako naturalnymi kandydatami do miana słowackiego króla, przed którym drżał cały świat. Interesującego zestawienia tych dwóch bohaterów dokonał w pracy zbiorowej Mýty naše slovenské [Nasze słowackie mity] Vladimír Turčan. Znikome wzmianki o Pribinie są starsze niż te o Svätopluku, nie świadczą jednak o wysokiej pozycji księcia nitrzańskiego czy nawet o jego suwerenności. Wprawdzie to, że wspomniano o nim w kronikach z imienia, wskazuje na jego znaczenie, trudno jednak od razu uznać go za słowackiego króla, przed którym drżał cały świat. Pierwszy wymieniony przez Turčana zapis pochodzi z 828 roku i donosi, że na „majątku” Pribiny wybudowano kościół. Rzeczywiście to w okresie jego panowania chrześcijaństwo wkroczyło na te tereny z wielkim przytupem. Decydując się na chrzest, Pribina poniekąd zdecydował również o losach swoich poddanych, aż do tamtej chwili pogan. Chrześcijaństwo mieli szerzyć duchowni z Bawarii i Salzburga, co oznaczało obecność rozwiniętej kultury zachodniej w „dzikich ostępach” wokół nitrzańskiego grodu. Księstwo Nitrzańskie stało się graczem na miarę państwa Franków. Niestety w czasie, gdy Pribina gotów był krzewić nowe zachodnie zwyczaje w swoich włościach, Morawa znajdowała się już o krok dalej – tam przyjęto chrzest wcześniej. Może dlatego władca Państwa Wielkomorawskiego Mojmir uznał, że jako starszy brat w wierze ma niepodważalne prawo w sposób naturalny wchłonąć Księstwo Nitrzańskie i zaprowadzić w nim nowy porządek? Dziś historycy spierają się, czy w momencie, kiedy Mojmir wygnał Pribinę z Nitry, ten był już jego lennikiem, czy dopiero miał się nim stać. Nie zmienia to faktu, że Mojmir, jako silniejszy władca bardziej skonsolidowanego państwa, mógł podejmować decyzje o losach Nitry, która znalazła się we władaniu jego dynastii. Jeden z dwóch zachowanych zapisów o nitrzańskim księciu mówi właśnie o wygnaniu z grodu „pewnego Pribiny”, wraz z jego rodziną i dworzanami. Słowacy nie przestają się spierać, czy dziedzictwo Wielkich Moraw jest ich dziedzictwem. Według tych, dla których Morawianie nie mają nic wspólnego ze Słowakami, to Pribina jest jedynym słusznym kandydatem na stanowisko pierwszego słowackiego króla. Lecz choć do dziś Nitra pozostaje bardzo ważnym ośrodkiem narodowej tożsamości, są w kraju i tacy, którzy z radością podpisują się pod dziedzictwem Państwa Wielkomorawskiego. Dla nich to Svätopluk jest jedynym prawdziwym słowackim królem, przed którym winien drżeć cały świat. I chociaż tereny Wielkich Moraw tylko nieznacznie zahaczały o tereny dzisiejszej Słowacji, wchłonięcie Księstwa Nitrzańskiego jest dla nich argumentem, by rościć sobie prawo do spuścizny rodu Mojmirowców. Robert Fico wiedział, że poparcie sympatyków idei Wielkiego Króla może przynieść mu niemałe korzyści. Svätopluk w przeciwieństwie do Pribiny był władcą krwiożerczym, ekspansywnym, lecz właśnie takiego symbolu potrzebował premier – dość już było pokory, dość czołobitności, pora pokazać, że nasze wzorce są silne i… żądne podbojów. Rządy wyznającego ekspansję terytorialną Svätopluka przypadały na szczytowy okres świetności Państwa Wielkomorawskiego. Czy jednak naprawdę można przeprowadzić, jak sugeruje pomnik pod bratysławskim zamkiem, bezpośrednią paralelę między Wielkimi Morawami a dzisiejszą Slovenską Republiką? Cóż, spory o to, który z dwóch książąt ma prawo do bycia słowackim królem, przed którym drżał cały świat, mogą wydawać się z perspektywy Pocztu królów polskich śmieszne. Ale w szukaniu ciągłości z Wielką Morawą, w nadawaniu tytułu rex księciu nitrzańskiemu Pribinie chodzi o coś więcej – to próba ucieczki od tysiącletniej historii wspólnej z Węgrami. Słowacy wciąż jakby odrzucają dziedzictwo łączące ich historię z historią Uhorska. Bo to historia wstydliwa. Bo to historia poddańcza. Bo to historia bez królów… Z takiego punktu widzenia sięganie 49 do prastarych słowiańskich – co najważniejsze! – dziejów jest zrozumiałe. A jednak postać kolejnego kandydata na prawdziwego słowackiego króla, przed którym drżał cały świat, pokazuje, że w słowackich dziejach nic nie jest takie, na jakie wygląda.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.