Wysoki

Śmierć Camerona Doomadgee

Część pierwsza
Wyspa

Obskurny terminal lotniczy na Palm Island ozdabiają obrazki
miejscowych czwartoklasistów pokazujące właściwe i niewłaściwe
zachowanie. Na jednym, niewprawnie narysowana, przekreślona
butelka i hasło – „Nie pij!”, na innym napis: „Jestem
bezpieczny, bo nikt mnie nie prześladuje”. Wyspa leży między
Wielką Rafą Koralową a tropikalnym wybrzeżem stanu Queensland
w północno‑wschodniej
Australii. Kwitnący Queensland,
z jego bogactwami naturalnymi, bydłem, turystami i emerytami
trochę przypomina Teksas, trochę Florydę, ale jest dwa razy
większy niż oba te stany razem wzięte. Rafa wraz z luksusowymi
ośrodkami turystycznymi na wyspach jest (jak głosi slogan reklamowy
stanu) „Piękna dzisiaj, wspaniała jutro”. Ale na Palm
Island nie ma turystów. Aborygeńska burmistrz, która odebrała
dwójkę prawników i mnie, wiezie nas do miasteczka wąską szosą
wzdłuż brzegu morza. Nad wodą sterczą głazy. Na jednym
z nich ktoś napisał czerwonym sprayem WYSOKI CZŁOWIEK.
W aborygeńskim miasteczku jest pomost, piwiarnia, szpital,
jeden sklep i od dawna zrujnowana drewniana wieża zegarowa.
Przed sklepem na kuble na śmieci siedzi dziecko, inne
polewa je dla ochłody wodą ze szlaucha. W cieniu pod drzewem
dzieciaki grają w jakąś grę hazardową: zamiast monet
na ziemi lądują kapsle i łupiny.

Dwóch mężczyzn, na oko niewiele po trzydziestce, idzie
chwiejnym krokiem. Podpierają się i prowadzą wzajemnie.
– To bracia – mówi burmistrzyni. – Są ślepi.
– Najwyraźniej. – Pomyślałam, że nic nie widzą, bo są pijani
do nieprzytomności. Ale jeden z nich potrząsnął białą
laską, i wtedy zobaczyłam też, że trzymają się sznurka, a ten
z laską prowadzi drugiego za przegub dłoni. – Jak to się stało,
że stracili wzrok?
– Nikt tego nie wie.
Dwie białe kobiety – może nauczycielki, pielęgniarki albo
policjantki – w szortach i podkoszulkach idą, choć jest upalnie,
szybkim krokiem. Odniosłam wrażenie, że podobnie jak
ja, wyglądają dziwacznie, nie na miejscu.
– Kim one są? – pytam.
– Przyjezdne – odpowiada burmistrzyni.
Gdy jedna z nich uśmiechnęła się do mnie, chyba z zaciekawieniem,
przez moment nie wiedziałam, czy mam odwzajemnić
uśmiech. Wydawało mi się, że bije ode mnie białością.
Podróż na Palm Island była jak ze snu. Zielonkawe morze,
tak przejrzyste, że z nisko lecącego samolotu niemal widziałam
zwierzęta pod powierzchnią wody – diugonie, gigantyczne
żółwie, wieloryby. Wokół rozrzucone dziewicze wysepki,
a na horyzoncie, jak ciemnozielona fala, większa wyspa. Gdy
samolot schodził do lądowania, roztoczył się pod nami dziki
krajobraz. Zalesione góry podchodziły do porośniętego palmami
brzegu, dalej były bagna namorzynowe, a jeszcze dalej
rafa koralowa. I tu kończył się sen.
„Tropikalna rozpacz”, „Gorzki raj”, „Wyspa smutku” – oto
nagłówki z queenslandzkich gazet. Przed trzema miesiącami,
19 listopada 2004 roku, starszy sierżant Chris Hurley zatrzymał
za przeklinanie Camerona Doomadgee. Czterdzieści
minut później Cameron, z podbitym okiem, połamanymi żebrami
i przebitą wątrobą, nie żył. Hurley oświadczył, że Doomadgee
potknął się przy wejściu na posterunek policji, a biegły

patolog nie dopatrzył się śladów przemocy. Społeczność nie
chciała przyjąć tego do wiadomości – tydzień później tłum
spalił miejscowy posterunek oraz dom starszego sierżanta.
Chris Hurley uciekł na ląd.
Andrew Boego, urodzonego w Birmie karnistę z Brisbane,
poznałam przypadkowo kilka tygodni wcześniej w moim
rodzinnym Melbourne, gdzie przyjechał w odwiedziny do
przyjaciół. Elegancki, w okularach, jak mnich buddyjski ogolony
do zera, z wytatuowanym na ramieniu birmańskim hasłem:
„Wolność od strachu”, jako obrońca zasłynął w głośnej
w Australii sprawie Ivana Milata, seryjnego mordercy turystów.
Boe, który pod koniec listopada przeczytał o przypadku
Doomadgee, w grudniu poleciał na wyspę i zaproponował
miejscowej społeczności, że będzie ją reprezentować pro bono
w śledztwie koronera, które ma ustalić przyczyny zgonu Camerona
Doomadgee. Śledztwo to odbędzie się podczas jawnych
rozpraw z udziałem świadków. Boe był na pogrzebie
Camerona. W palącym słońcu, jak zwykle przed porą deszczową,
kilometrami na cmentarz szły za trumną w milczeniu
setki ludzi.
Boe chciał, żeby ktoś opisał tę sprawę. Śledztwo potrwa tydzień
lub dwa, powiedział. Postanowiłam z nim pojechać
na wyspę. Ponieważ, gdy tylko dorosłam, na wiele lat wyjechałam
za granicę, niemal nic nie wiedziałam o rdzennej
Australii.
Wychowałam się na zamieszkanych przez klasę średnią
przedmieściach i, jak większość moich sąsiadów, Aborygenów
widywałam tylko w telewizji. W Ruchu Pojednania
[The Reconciliation Movement], który ma na celu budowanie
mostów pomiędzy rdzennymi Australijczykami a późniejszymi
przybyszami na nasz kontynent – uczestniczą tysiące ludzi.
Jednak niewielu z nich zna Aborygenów, gdyż ci to zaledwie
dwa procent ludności kraju. I dlatego właśnie Pojednanie nie
spełnia pokładanych w nim nadziei. „Uważam, że powinnaś

zrozumieć, jak złożona i jak «beznadziejna» jest sytuacja autochtonów”,
napisał do mnie Boe po naszym spotkaniu. To
prawda. Zanim go poznałam, nigdy nie słyszałam o Palm
Island. Ale do tego się nie przyznałam, bo w kwestiach odpowiedzialności
moralnej wydawał się nieprzejednany. Polecił
mi stos lektur – artykuły naukowe o aborygeńskich obrzędach
rzucania klątwy, literaturę prawniczą oraz raporty rządowe,
w tym pięciotomowe sprawozdanie z 199 1 roku, sporządzone
przez królewską komisję śledczą do zbadania przypadków
śmierci Aborygenów w aresztach i więzieniach; dołączył także
spis niestosownej garderoby i dodał: „Nie pokazuj bielizny.
Wystrzegaj się ostentacji”.
‒ Czy czasem zdarza ci się odpoczywać? – odpowiedziałam
mu pytaniem.
‒ Odpoczynek…? – Wymierzył mi prztyczka. ‒ Mamy obowiązek
korzystać z naszych swobód i przywilejów, żeby służyć
ludziom pozbawionym odpowiednich narzędzi i umiejętności,
tak by radzili sobie skuteczniej ze stojącymi przed nimi
wyzwaniami.
Był początek lutego. Za dwa dni na Palm Island przyjedzie
koroner – urzędnik państwowy ustalający okoliczności zgonów
– który przeprowadzi tutaj dochodzenie wstępne i zadecyduje
o miejscu właściwego śledztwa, mającego się odbyć za
trzy tygodnie. Boe przyjechał na wyspę wraz ze swą partnerką
z kancelarii, Paulą Morreau, młodą, pełną pasji, jasnooką
prawniczką – żeby przygotować się do rozprawy. Przywieźli
dokumentację zeznań świadków oraz film zarejestrowany
przez kamerę monitorującą celę w dniu śmierci Camerona.
Na Palm Island wszechobecna i żywa historia to niemal element
codzienności. Lud Manburra, rdzenni mieszkańcy wyspy,
wierzy, że Palm Island wraz z sąsiednimi wyspami Orpheus,
Fantome, Eclipse powstały w Czasie Snu, kiedy duch ich przodków
Wielki Wąż albo Tęczowy Wąż podzielił się na kawałki.

Gdy 7 czerwca 1770 roku kapitan James Cook zakotwiczył
tu – wśród pozostawionych przez węża fragmentów kręgosłupa
– swój okręt „Endeavour”, ujrzał „dymy w kilku miejscach
snujące się nad morzem, jakichś ludzi, tratwy i, jak nam się
zdaje, palmy kokosowe na jednej z wysp”. Wysłał na brzeg kilku
członków załogi, ale „wrócili na pokład, nie znajdując tam
niczego, co byłoby godne uwagi”.
Sto lat później u wschodnich wybrzeży Australii na morzu
panował spory ruch, a wyspiarze zdążyli się przyzwyczaić do
poławiaczy pereł i rybaków wyprawiających się na te wody po
bêche‑de‑mere,
czyli trepangi, które, jak wierzyli Chińczycy,
miały właściwości afrodyzjaku. Pod koniec dziewiętnastego
wieku w północnym Queenslandzie poza Aborygenami i Europejczykami
mieszkali Chińczycy, Japończycy, Filipińczycy, Polinezyjczycy.
Henry Reynolds, znawca historii Australii, uważa,
że powstanie Związku Australijskiego w 1901 roku stanowi
w pewnym sensie odwrotność amerykańskiej wojny secesyjnej:
tutaj Południe podbiło w imię Białej Australii niespokojną,
zróżnicowaną rasowo, „okultystyczną” Północ. Ograniczono
wtedy napływ imigrantów z Azji, deportowano tysiące przybyszy
z wysp Pacyfiku. „W dziele zjednoczenia Australii absolutnie
niezbędna jest jedność rasowa”, powiedział premier
Alfred Deakin, ojciec założyciel federacji.
Deakin nie przykładał większej wagi do faktu, że Australię
zamieszkiwało trzysta pięćdziesiąt plemion aborygeńskich,
przybyłych na kontynent przynajmniej przed pięćdziesięciu
tysiącami lat, w czasach, gdy istniały połączenia lądowe między
przylądkiem Jork a Nową Gwineą. Utworzenie Związku
Australijskiego przesądziło o losie ludności rdzennej, a jeszcze
w latach czterdziestych dwudziestego wieku przybysze z Europy
pisali o spoczywającym na nich obowiązku „stworzenia
wymierającej rasie godniejszych warunków”; przyjmowano
więc powszechnie, że w ciągu kilkudziesięciu lat Aborygeni
albo wymrą, albo znikną jako odrębna rasa.

Od 1897 roku w Queenslandzie obowiązywała Ustawa
o Ochronie Aborygenów, w myśl której stan przejmował kuratelę
nad krajowcami „czystej krwi” oraz kobietami i dziećmi
ze związków mieszanych. „Są oni i na zawsze pozostaną
dziećmi, zatem należy roztoczyć nad nimi opiekę, czasem nawet
wbrew ich woli”, pisał etnograf W. E. Roth, mianowany na
stanowisko „protektora Aborygenów z północy”. Protektorów
powołano we wszystkich dystryktach stanu Queensland. Najczęściej
byli to miejscowi policjanci, nie zawsze o odpowiednich
kwalifikacjach moralnych: „Bliski delirium sierżant ma
wytrzeszczone oczy, jego chuda, fioletowa twarz nieustannie
zlewa się potem”, ktoś odnotował. Protektorzy odpowiadali
za tworzenie rezerwatów, prowadzonych najczęściej przez
misje chrześcijańskie, gdzie osadzano przymusowo ludność
aborygeńską. Wkrótce administracja postanowiła zorganizować
specjalny rezerwat dla tych, którzy nie podporządkowują
się nałożonym restrykcjom.
Palm Island przykuła uwagę władz stanowych w 1916 roku.
Jeden z wysokich urzędników uznał wtedy, że chociaż „jest to
idealne miejsce na wakacje”, na tej odludnej wyspie „można
utworzyć zakład karny dla tych, którzy potrzebują nauczki”.
Od 1918 roku aż po koniec lat sześćdziesiątych do misji, będącej
zarazem rezerwatem i więzieniem pod gołym niebem,
zesłano setki Aborygenów z Queenslandu. Chociaż w parlamencie
stanowym pojawiły się głosy, że „Umieszczenie wielu
plemion w jednym miejscu grozi nieustającą walką, co praktycznie
oznacza, że przeżyją najsilniejsi”, to osadzano tam ludzi
z ponad czterdziestu zróżnicowanych językowo społeczności
plemiennych, których nie łączyły ani więzy pokrewieństwa,
ani wspólne terytorium. Aborygeni karani za „wichrzycielstwo”,
„włóczęgostwo”, „nieprzystosowanie” czy „komunizm”
często przyjeżdżali na wyspę w kajdankach albo zakuci w łańcuchy.
Zsyłano na nią ludzi za udział w tradycyjnych praktykach
obrzędowych i za domaganie się zapłaty za pracę. Dzieci,

przyjeżdżające pojedynczo albo w grupach, na Palm Island
umieszczano w internacie.

(...)