Ciała Sienkiewicza

Studia o płci i przemocy

Kobiecość jako siła stabilizująca świat jest składnikiem światopoglądu samego Sienkiewicza. W powieściach, zarówno historycznych, jak i współczesnych, koniec historii jest kobietą, gdyż kobiecość jest zwieńczeniem ładu, który musi obejmować wszystkie plany powieści. Tuż przed spotkaniem Skrzetuskiego z Heleną obserwujemy taki pierwotny ład. „Jechał tedy pan namiestnik Skrzetuski wesoło i nie spiesząc się, jakoby swoją ziemią, mając po drodze wszelkie wczasy zapewnione” [OM I 38]. Jest styczeń 1648, ale dziwnie wczesna wiosna już sygnalizuje swe nadejście. Wszystkie poziomy świata są uzgodnione, warunkują się wzajemnie i utrzymują w równowadze: natura, władza, ciało, uczucie. Jadą przez bezpieczny, uporządkowany polityką księcia, kraj, a za chwilę pojawi się Helena jako upragnione domknięcie harmonijnego obrazu. To oczywiście ład romansu, marzenie literatury, które – mimo tych uproszczeń – jest u Sienkiewicza na tyle rzetelne, że nie przenosi swych zasad na całą rzeczywistość. Kobiecość jest przede wszystkim wartością dla bohaterów przygody, ale nie dla polityków. Żadna z wielkich postaci historycznych ukazanych w Trylogii nie walczy o upragnioną kobietę, co najwyżej używa jej jako instrumentu w politycznej grze. Jak stwierdza Zaćwilichowski, Czaplińska dla Chmielnickiego to zwyczajna „kobieta lekka. Ale to są tylko pozory, pod którymi głębsze jakieś praktyki się ukrywają” [OM I 21].

Kobiecość jest za to składnikiem alegorii narodu szlacheckiego, w myśl której Rzeczpospolita jest: „bezładną, źle powiązaną, rozdartą, swawolną, nierządną” [OM I 212], a przeto potrzebuje silnego mężczyzny: „trzeba im tylko wodza” [OM I 212]. I tu nagle Sienkiewicz mąci klarowność przypowieści. Silny wódz nie jest w tym świecie wartością bezwarunkową, jeśli bowiem żołnierze nie służą mu świadomie, z dobrej woli i cnoty, staje się tyranem. Jest to powszechna zasada świata Trylogii, która sprawia, że bohaterowie, nawet dysponując siłą, szybko wycofują się z tej przewagi. Stosunek do kobiety jest więc testem poglądów politycznych, zaś ten, kto proponuje zniewolenie kobiety, reprezentuje w powieści zło ludzkie i historyczne.