Na początku drogi, którą przebyłem, przygotowując tę książkę, leży okrutna zbrodnia. W 2008 roku zostałem zatrudniony przez Instytut Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego do uporządkowania materiałów pozostałych po zmarłym profesorze Andrzeju Paluchu. Podczas tej pracy natrafiłem na lakoniczną wzmiankę o dwóch Żydówkach – matce i córce. Kobiety przetrwały Zagładę na podkarpackiej wsi. Tuż po wojnie wróciły do swojej rodzinnej miejscowości. Tam nieznani z imienia i nazwiska Polacy wyprowadzili je „za górkę”, zgwałcili i zamordowali. Gdy czytałem tę historię, nie interesowali mnie sprawcy ani motywy tej odrażającej zbrodni. Moją uwagę całkowicie pochłonęły tragedia i niewyobrażalne cierpienie dwóch kobiet oraz fakt, że nigdy nie dowiemy się, kim były i jak wyglądało ich życie. Dziś nie mają nawet imion.

Kolejnego impulsu do myślenia o żydowskich powrotach do domu tuż po II wojnie światowej dostarczył mi film Jana Jakuba Kolskiego Pogrzeb kartofla z 1990 roku. Grany przez Franciszka Pieczkę główny bohater, Mateusz Szewczyk, tuż po wojnie wraca z obozu koncentracyjnego do rodzinnej miejscowości. Jeszcze przed przybyciem na miejsce snuje plany: „Na koniec – dom. Dom, dom! Wielkie mi rzeczy. Wejdę, przywitam się i tyle. Po prostu wejdę tak, jak się wchodzi do domu. Przecież nie ja pierwszy… wracam”. Szybko okazuje się, że powrót bardzo odbiega od wyobrażeń Szewczyka. Nikt na niego nie czeka. Żona i syn nie żyją, a cały dobytek rozgrabili sąsiedzi. Wracający mężczyzna spotyka się z wrogością. Jedna z sąsiadek, rzucając pod nogi Szewczyka rzeczy, które zabrała z jego domu, spluwa i z nienawiścią cedzi przez zęby: „Żyd!”. Chociaż główny bohater nie jest Żydem, co udowadnia, stając przed sąsiadami w obozowym pasiaku ze spuszczonymi spodniami, to film Kolskiego rozumiem jako opowieść o skrajnej samotności i odrzuceniu towarzyszącym przede wszystkim właśnie powojennym powrotom Żydów.

            Kiedy po raz pierwszy zetknąłem się z tymi dwiema historiami, wywarły one na mnie bardzo duże wrażenie. Nie sądziłem jednak, że wkrótce poświęcę kilka lat na studiowanie losów Żydów, którzy wrócili lub próbowali wrócić do swoich rodzinnych miejscowości tuż po wyzwoleniu. Większość z nich nie zapisała się w historii niczym specjalnym. Byli „zwykłymi ludźmi żyjącymi w niezwykłych czasach”, których losy, w moim przekonaniu, w pełni zasługują na opowiedzenie. Życie „ludzi bez historii” zgłębiał Fernand Braudel, francuski intelektualista i wielki orędownik zbliżenia historii i socjologii. Witold Kula i Bronisław Geremek w przedmowie do pierwszej wydanej w języku polskim edycji tekstów Braudela stwierdzili, że dla owego uczonego „każdy, kto pracuje, czy to zmagając się z naturą, czy walcząc i współpracując z innymi ludźmi, jest »godny historii«”. Losy „zwykłych ludzi” umożliwiają lepszy wgląd w szersze procesy społeczne i życie codzienne społeczeństwa lub pewnej jego części niż badanie jednostek szczególnych, uprzywilejowanych. Również Marcin Kula jedną ze swoich książek poświęcił rodzinie, której historia „nie zapamiętała w żaden szczególny sposób”, a swój cel określił jako „przyjrzenie się żydowskiej codzienności w czasach, które, przynajmniej w Polsce, zostały tragicznie zamknięte”.