Ministerstwo bólu

Północny krajobraz, podobnie jak pustynia, nasuwa myśl o absolucie. Tyle, że w tym wypadku pustynia jest zielona i podlana wodą.Nie ma wybrzuszeń, okrągłości, zakrętów. Ziemia jest płaska, ludzie widoczni jak na dłoni, i owa całkowita widzialność determinuje ich zachowanie. Holendrzy się nie spotykają, oni się konfrontują. Wpijają magnetyzującymi spojrzeniami w drugą osobę i ważą jej duszę. Nie ma miejsca, gdzie ludzie mogliby się ukryć. Nawet we własnych domach. Zasłony w oknach mają odsunięte i uważają to za zaletę.
Cees Noteboom

Nie pamiętam, kiedy pierwszy raz to zauważyłam. To, że potrafię stać na przystanku, czekając na tramwaj, wpatrzona w plan miasta za szkłem, w różnokolorowe trasy autobusów i tramwajów, których nie rozumiem i które niewiele mnie w tym momencie interesują; że stoję tak, nie myśląc o niczym, i nagle, zjawiając się nie wiadomo skąd, ogarnia mnie gwałtowna chęć, by walnąć czołem w szkło i sprawić sobie ból. I za każdym razem wydaje mi się, że jestem coraz bliżej, że to zrobię, już teraz, w następnej sekundzie... „Chyba pani tego nie zrobi...?”, mówi lekko ironicznie i dotyka palcem mojego ramienia. Tylko sobie to wyobrażam. Wyobrażona scena jest czasem tak żywa, że zaczynam mieç wrażenie, iż naprawdę słyszę jego głos, a na ramieniu czuję dotknięcie. Powiadają, że Holendrzy mówią tylko wtedy, gdy mają coś do powiedzenia. Tutaj, gdzie otoczona jestem holenderskim, a porozumiewam się po angielsku, mój język ojczysty często odbieram jako obcy. Dopiero gdy znalazłam się na obczyźnie, zauważyłam, że moi krajanie porozumiewają się jakąś połowiczną mową, jakby w połowie zaczynali łykać słowa, jakby wydobywali z siebie połowiczne dźwięki. Język ojczysty jawi mi się niby wysiłek inwalidy mającego trudności językowe, który każdą, nawet najprostszą myśl przesadnie wspiera gestami, grymasami i różnorodnością tonów. Rozmowy między moimi krajanami wydają mi się długie, wycieńczające i o niczym. Zamiast mówić, jakby się poklepywali słowami, oblepiali wzajemnie śliną, która przynosi ulgę.
Dlatego mam wrażenie, że dopiero tutaj uczę się mówić. Nie przychodzi mi to łatwo, co chwila szukam miejsca na oddech, bylebym tylko nie musiała się zmierzyć z faktem, że nie jestem w stanie wyrazić tego, co mam do powiedzenia;
byle tylko nie stanąć przed pytaniem, czy w języku, który nie nauczył się opisywać rzeczywistości, jakkolwiek złożone wydawałoby się jej wewnętrzne przeżywanie, czy w takim języku można zrobić cokolwiek, opowiedzieć historię na przykład.
Byłam bowiem nauczycielką literatury.
Przyjechawszy do Niemiec, zatrzymaliśmy się, Goran i ja, w Berlinie. To był wybór Gorana, do Niemiec można przecież wjechać bez wizy. Nasze oszczędności nie były małe, wystarczające na rok czasu. Szybko sobie poradziłam. OpiekowaΠam się dziećmi pewnej amerykaƒskiej rodziny. Amerykanie płacili lepiej niż przyzwoicie i byli miłymi ludźmi. Znalazłam też jakieś zajęcie w Bibliotece Narodowej, raz w tygodniu, gdzie porządkowałam książki z dziedziny slawistyki. A ponieważ wiedziałam to i owo o bibliotekarstwie i poza tym że po naszemu, mówiłam też po rosyjsku i radziłam sobie w innych językach słowiańskich, pracę wykonywałam z łatwością. Robiłam to na czarno, zresztą innej możliwości nie było. Goran, który na zagrzebskim Wydziale Matematyki był docentem, szybko znalazł zatrudnienie w firmie komputerowej, ale po kilku miesiącach rzucił pracę. Kolega Gorana zatrudnił się jako wykładowca na jednym z uniwersytetów w Tokio i zapraszał go, by do niego dołączył, przekonując, że pracę dostanie natychmiast.
Goran długo mnie namawiał, żebyśmy tam pojechali. Odmawiałam, usprawiedliwiając się, że stąd, z Europy Zachodniej, mam bliżej do swojej matki i jego rodziców. Wszystko to prawda. Ale była też inna.
Goran nijak nie mógł się pogodzić ze wszystkim, co się stało. Był świetnym matematykiem, uwielbianym przez studentów, i chociaż zajmował się neutralną dziedziną, spotkało go jednak to, że z dnia na dzień został zwolniony z pracy. Przekonywanie, że wszystko jest „normalne” – że zwykłe ludzkie indywiduum w sytuacji wojny zawsze zachowuje się w identyczny sposób, że wszystko to przytrafiło się wielu, spotkało Chorwatów w Serbii, Serbów w Chorwacji, spotkało też Muzułmanów, Chorwatów i Serbów w Bośni, że spotkało żydów, Albańczyków i Romów, że wszystko to przytrafiało się wszystkim i wszędzie, wzdłuż i wszerz naszego nieszczęsnego byłego kraju – nie pomogło mu się wyrwać z goryczy pomieszanej z użalaniem się nad samym sobą. Gdyby Goran naprawdę tego chciał, mogliśmy osiąść w Niemczech. Były tu dziesiątki tysięcy takich jak my. Ludzie brali byle jaką pracę, a potem jakoś wychodzili na swoje. I życie się toczyło, i dzieci się przystosowywały. My nie mieliśmy dzieci, może to ułatwiło nam podjęcie decyzji. Moja matka i rodzice Gorana mieszkali w Zagrzebiu. Zagrzebskie mieszkanie, moje i Gorana, zajęła po naszym wyjeździe armia chorwacka, osadzając tam rodzinę chorwackiego żołnierza. Ojciec Gorana próbował zabrać z mieszkania nasze rzeczy, przynajmniej książki, ale mu się nie udało. Tak się przypadkiem złożyło, że Goran był Serbem, a ja, oczywiście, czetnikuszą. Przyszedł czas surowej zapłaty za powszechne nieszczęście, odpłacano, komu się dało, najczęściej niewinnym. A jednak wychodzi na to, że wojna uporządkowała nasze relacje dużo lepiej, niż my sami bylibyśmy w stanie to zrobić. Goran, który porzucił Zagrzeb z mocnym postanowieniem, żeby jechać jak najdalej, w istocie dotarł najdalej, jak się dało – do Tokio. Bardzo szybko po jego wyjeździe przyszło zaproszenie od mojej znajomej Ines Kadić, żebym na amsterdamskiej slawistyce przez dwa semestry wykładała servo-kroatisch. Mąż Ines, Cees Draaisma, był szefem katedry. W tym momencie nie było nikogo innego, kto mógłby tak szybko wskoczyć na to miejsce. Zaproszenie przyjęłam, nie zastanawiając się ani chwili.
Katedra wynajęła dla mnie mieszkanie przy Oudezijds Kolku, przy krótkim kanale, zaledwie z kilkoma domami, który jednym swoim końcem wychodził na główny dworzec kolejowy Amsterdamu, a drugim, jakby to był ogonek liścia palmy, rozwidlał się ku Zeedijk, ulicy, którą zaanektowali Chińczycy, oraz ku Oudezijds Voorburgwal i Oudezijds Achterburgwal, kanałom w Dzielnicy Czerwonych Latarni. Mieszkanie było w suterenie i małe niczym pokój w tanim hotelu. Bardzo trudno znaleźć mieszkania w Amsterdamie – tak przynajmniej twierdziła sekretarka katedry – co przyjęłam pogodnie. Dzielnica mi siż podobała. Rano zdarzało się, że ruszałam Zeedijkiem w stroną Niewmarktu, by zajrzeć do „The Jolly Jokera”, „Theo” lub „Chao Phraya”, do którejś z kawiarenek, które spoglądały ku staremu De Waag. Popijając poranną kawę, obserwowałam ludzi, którzy zatrzymywali się przy ladach ze śledziami, jarzynami, gomółkami holenderskiego sera i stosami świeżego pieczywa. Była to okolica, przez którą z największą intensywnością przepływały najrozmaitsze typy. Tu zaczynała się Dzielnica Czerwonych Latarni, tu snuli się drobni dilerzy narkotyków, prostytutki, chińskie gosposie, alfonsi, narkomani, pijacy, podstarzali hipisi, właściciele małych sklepików, sprzedawcy i zaopatrzeniowcy, turyści, bezrobotni, ludzie z półświatka, bezdomni.(...)