Humor jako przemoc

Humor może się stać kolejnym narzędziem dehumanizacji. Kiedy stajesz się puentą żartu, przestajesz być człowiekiem. Wiedzą o tym od setek lat twórcy politycznych memów, które przecież są śmiesznymi obrazkami, utrwalającymi i kolportującymi stereotypy, na przykład dotyczące etosu pracy byłych niewolników w Stanach Zjednoczonych. Karykatura leniwego czarnego stanowiła uzasadnienie lat systemowej dyskryminacji i apartheidu. Żart wypiera rzeczywistość, dowcipy bywają przytaczane jako argument w dyskusji, choćby w przypadku wychowania bezstresowego. Z punktu widzenia memetyki to w ogóle nie dziwi – są przecież znakomitymi nośnikami treści, bo przyjemność płynąca ze śmiechu działa pozytywnie na ich replikację. A jeśli ktoś się przyczepi, zawsze można powiedzieć, że to tylko żart, nawet jeśli w komunikacie nie ma niczego śmiesznego. Warto wtedy zadać pytanie: „Na czym polega sytuacja komiczna?”. Zwykle na niczym – obrazek lub mem po prostu przedstawia rzecz, z którą się zgadasz (np. „Dzisiejsze dzieci nie wiedzą, co to książka, i chcą ją przewijać jak tablet”), a rechot dowodzi zaaprobowaniu przekazu (i służy budowaniu wspólnoty rechoczących).

„Często zapominamy, że humor może być zarówno narzędziem buntu, jak i opresji. Dlatego przydatna jest zasada, do której sama się stosuję – »to never punch down«, czyli nigdy nie kierować ostrza satyry w stronę słabszych” – pisała rysowniczka Kasia Babis w miesięczniku „Znak”[1]. Można śmiać się z siebie, kiedy ma się wybór. Zwykle go nie ma: zwykle to prześladowca domaga się, żeby ofiara potrafiła się z siebie śmiać („więcej dystansu”, „to tylko żart”, „feministki nie mają poczucia humoru”). Otyłe dzieci w ramach strategii przetrwania wchodzą w rolę klasowych klaunów (co popkultura utrwaliła w filmie Goonies – aby zyskać akceptację grupy, chłopiec musi wykonać upokarzający taniec galaretowatego brzucha).

Śmianie się z siebie jest przywilejem często wykorzystywanym przez komików, którzy nie należą do żadnej dyskryminowanej grupy, więc humor autodeprecjonujący ich tak bardzo nie boli. Mogę się nabijać z siebie, kiedy wiem, że żaden z żartów nie będzie miał wpływu na odbiór moich kompetencji zawodowych („Kobieta informatyk jest jak świnka morska: ani kobieta, ani informatyk” – i zarabia 80 procent tego, co koledzy). Tymczasem żartownisie najczęściej nie dostrzegają swoich przywilejów, a skoro potrafią śmiać się z siebie, oczekują, że inni także będą się z siebie śmiali. Częstym podejściem (widocznym np.w serialu South Park) jest śmianie się ze wszystkich i wszystkiego, które jakoby jest sprawiedliwe. Zwykle nie jest, bo zwykle nie ma symetrii między ofiarą przemocy a jej sprawcą.

Takiej symetrii nie ma nigdy w przypadku relacji dorosły – dziecko. Żarty, jakie dorośli robią sobie kosztem dzieci, zwykle wydają się niewinne.

Na przykład wkręcanie dzieci przez opowiadanie im niestworzonych historii. Dziecko nie uczestniczy w  tym żarcie, jest jedynie obiektem beki: ach, jacy ci nasi milusińscy są naiwni! Zupełnie jakby ufali, że opowiadamy im o  świecie zgodnie ze swoją najlepszą wiedzą i  wspieramy ich w jego poznawaniu. Czy przesadzam, niech każdy osądzi we własnym sumieniu. Jestem zwolennikiem poglądu, że dziecku nie należy kłamać – nie ma sytuacji, która wymagałaby mówienia nieprawdy. Trzeba jedynie dostosować komunikat do dziecka. W dawnych czasach takim żartem kłamstwem była odpowiedź na pytanie, skąd się biorą dzieci: „przynosi je bocian”, „znajduje się je w kapuście”. Było to o tyle głupawe, że jednocześnie w dominującej kulturze katolickiej bez ogródek mówiono o tym, że panna święta, że panna święta porodziła syna. A wystarczyło powiedzieć – „urodziłam cię”, „byłeś w brzuchu”, jak zrobiła moja mama.

Tyle wiedzy wystarczyło mi na początek, po szczegóły wracałem, dorastając.

Czy wkręcanie dziecka jest nieszkodliwe? Nie sądzę. Jestem dzieckiem śmieszków, którzy różnymi dowcipasami sypali trochę bez namysłu. W czasach kryzysu mieliśmy działkę, na niej kurnik i samicę psa. Mówiłem na nią „suka” może dlatego, że miała imię trudne do zapamiętania. Tata wyjaśnił mi, że „suka”, bo „szczurów szuka”; gryzonie były plagą w kurniku. Powtórzyłem to w przedszkolu, gdy nauczycielki kazały opowiedzieć o swoich zwierzętach. „Ma na imię Suka, bo szczurów szuka”. Wyśmiały mnie, a ja stałem i nie rozumiałem dlaczego; czułem się niesprawiedliwie upokorzony. Nikt nie lubi, kiedy się z niego śmieją, zwłaszcza dorośli i przy innych dzieciach. Jeśli musisz opowiedzieć jakiś żart dziecku, bo pękniesz, jeżeli tego nie zrobisz, to kiedy skończysz się cieszyć, wyjaśnij od razu, że to żart i na czym polega. Dowcipy rodzą się z niespodzianek, a niespodzianki z tego, że wobec rzeczywistości mamy pewnie oczekiwania, których brak młodemu człowiekowi dopiero poznającemu świat.

Oczywiście w powyższej sytuacji bezpośrednimi sprawczyniami przemocy były wychowawczynie, które absolutnie nie powinny się tak zachowywać wobec dziecka. W szerszej perspektywie winne było całe społeczeństwo traktujące dzieci jako generatory beki. Rodzice zbierali (albo zmyślali) anegdotki o dzieciach i wysyłali do tygodnika „Kobieta i Życie”, który od 1957 roku publikował je w rubryczce Satyra w krótkich majteczkach. Czytałem to, śmiejąc się, bo skoro coś jest satyrą, to należy się śmiać. W 2020 roku wyszedł zbiorek tych żartów, raczej niezauważony[2], podobnie jak towarzysząca mu strona na Facebooku (skromne kilkaset polubień). Kilka przykładowych historyjek tam umieszczonych wystarcza, żeby zobaczyć, jaki humorek miały poprzednie (i obecne) pokolenia. Dziecko jest zabawne, kiedy nie chce jeść cebuli i uzasadnia to po dziecięcemu; dziecko bawi, kiedy jest szantażowane albo straszone przemocą; dziecko zawstydza rodzica, kiedy się pomyli i niechcący powie coś wprawiającego w zakłopotanie. Dobrze podsumował to komik Stewart Lee w skeczu z programu 41st Best Stand Up Ever. Uprawiający metakomedię Lee robi sobie żarty z innych komików, którzy zarabiają na życie, obserwując i komentując rzeczywistość: „Masz dzieciaka? Ile ma lat? Czternaście? Mój ma trzy, to to samo, to samo. Wiele rzeczy, które mówi, jest prześmiesznych, zupełnie jakby potrafił zrozumieć świat jedynie z perspektywy dziecka”[3].

Dziś rodzice wymieniają się dziecięcymi historyjkami w mediach społecznościowych i tak zabawiają znajomych. Od niewinnych „ale śmiesznie powiedział” po żarty z życia uczuciowego dziecka. Dorosły zarządza treścią, którą się dzieli, i to, co wybiera jako śmieszne, świadczy tylko o nim. I gdyby go spytać, co w tym jest śmiesznego, mógłby odpowiedzieć, że nie wie. Jak to ujęła Kasia Babis: „Niektóre żarty umierają poddane analizie, ponieważ zrozumienie, dlaczego nas bawią, odkrywa przed nami jakąś przykrą prawdę o nas samych”[4]. Niestety, żarty wpływają na to, jak postrzegane są dzieci. Prywatne wrzutki nie mają dużej siły memetycznego rażenia. Co innego, gdy dziecięce śmiesznoty trafiają do felietonów prasowych. Chyba każdy, kto pisze i jednocześnie obcuje z dziećmi, musi odczuwać niezwykłą chęć, żeby ich przygody opisać i pokazać w druku. Kiedyś o takim pomyśle opowiadała mi znajoma pisarka (mam wiele znajomych pisarek, więc nikt się nie dowie, o której z nich tu wspominam) – strasznie chciała pisać cykliczny felieton o życiu mamy, na przykład o tym, jak jej dziecko zrobiło kupę w wannie i się Skrajnym przypadkiem dzielenia się żartami jest troll parenting. Równia pochyła, na którą wpadają internetowi influencerzy. Pierwszy krok to podzielenie się zabawnym zdjęciem dziecka. Nagle okazuje się, że tak, właśnie tego pragnie publiczność! Tacy rodzice zaczadzeni lajkami, wyświetleniami i okazjami na zrobienie interesu zaczynają prowokować „zabawne” sytuacje, których ofiarą są ich dzieci. Pewna amerykańska rodzina prowadząca youtubowy kanał „FamilyOFive” przedstawiała „pranki”, czyli żarty polegające na robieniu kogoś w konia (tak jak youtuber Wardęga jajcował sobie z policji). Kanał miał 750 tysięcy śledzących i 176 milionów wyświetleń. Wygłupy rodziców z filmu na film stawały się coraz bardziej ekstremalne – zwyczajnie znęcali się nad dziećmi psychicznie i fizycznie. Sprawą zajęła się prokuratura, w 2017 roku wyrodni rodzice dostali pięć lat nadzoru. Mimo tego próbowali jeszcze raz uruchomić kanał – tym razem zareagował YouTube, który w międzyczasie poprawił regulamin dotyczący występów dzieci.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.