Zimowy świat

Jak zwierzęta radzą sobie z zimnem

Zwykle jeszcze nim śnieg spowije ziemię, niedźwiedź lub rodzina złożona z niedźwiedzicy i młodych przygotowuje jamę, w której zapadnie w sen zimowy. Grizzly w zboczu wzgórza drąży tunel prowadzący do większej komory. Niedźwiedź czarny kopie dół pod stertą szczątków roślin lub pod korzeniami wywróconego drzewa albo zagnieżdża się w jaskini bądź w wydrążonym drzewie, aczkolwiek niekiedy ani nie korzysta z jaskini, ani nie buduje gawry. O ile buduje gawrę, ma ona z reguły półtora metra szerokości, od sześćdziesięciu do dziewięćdziesięciu centymetrów głębokości i jest wymoszczona trawą, liśćmi i innymi resztkami roślinnymi nagarniętymi z pobliża gawry. Do wyściełania gawry niedźwiedź używa również ogryzionej kory żywotnika i gałązek drzew iglastych. Młode pomagają matce budować gawrę, w której wraz z nią spędzą zimę. Gawra opóźnia chłodzenie konwekcyjne przez wiatr, ale temperatura w niej nie odbiega wiele od temperatury na zewnątrz. Niedźwiedzia przed zimnem chroni głównie futro, które przed zimą staje się grubsze i izoluje dwa razy lepiej niż w lecie. Umościwszy się w gawrze, niedźwiedź pości przez siedem miesięcy, aż do późnej wiosny spalając jedynie zapas sadła. W styczniu niedźwiedzice rodzą w gawrach dwa lub trzy nagie młode, które nie hibernują. Przez trzy miesiące tulą się do pogrążonej w zimowym śnie matki i odżywiają się jej mlekiem. W ciągu zimy samica traci na wadze około dwóch razy więcej niż samiec. Mimo to obydwie płcie mają taką samą, dziewięćdziesięciodziewięcioprocentową szansę przetrwania zimy. W gawrze jest czysto, ponieważ samica przez całą zimę nie wydala ani kału, ani moczu. Mimo że odrętwiała niedźwiedzica nie odczuwa głodu, instynktownie zjada odchody młodych.

Biolog Lynn „Bearman” Rogers, który w latach siedemdziesiątych badał niedźwiedzie czarne w północno-wschodniej Minnesocie, wielokrotnie odwiedzał je w gawrach. „Niedźwiedzie, które nawiedziłem w gawrze, na ogół były na tyle przytomne, że dźwigały łeb i spoglądały na mnie”, pisał. „Chociaż z reguły wydawały się mniej wrażliwe na zagrożenie niż w lecie, niektóre przejawiały umiarkowaną agresję […] Pewne w ogóle się nie budziły, mimo że je poszturchiwałem i popychałem”. „W jednym przypadku, 27 marca 1970 roku, niespodziewanie znalazłem gawrę sześcioletniej niedźwiedzicy. Samica nie obudziła się, chociaż przez co najmniej osiem minut jej młode ryczało wniebogłosy, a ja ją  poszturchiwałem. 8 stycznia 1972 roku próbowałem zmierzyć tętno pogrążonej we śnie pięcioletniej niedźwiedzicy, przyłożywszy ucho do jej piersi. Nic nie słyszałem. Mniej więcej po dwóch minutach usłyszałem jednak mocne i szybkie bicie serca. Samica budziła się. Chwilkę później uniosła łeb, podczas gdy starałem się przecisnąć z powrotem przez wejście do gawry. Na zewnątrz nadal słyszałem dudnienie serca, które (jak zmierzyłem, upewniwszy się, że to nie moje) waliło w tempie stu siedemdziesięciu pięciu uderzeń na minutę”.  Normalne tętno niedźwiedzia w ciągu dnia wynosi od pięćdziesięciu do dziewięćdziesięciu, natomiast podczas zimowego snu tętno może spadać nawet do zaledwie ośmiu uderzeń na minutę. Ciekawe, kto był bardziej zaskoczony tymi odwiedzinami, badacz czy niedźwiedzica.

Nie licząc biologów, mało kto przekonał się bezpośrednio o tym, jak przytulna jest gawra niedźwiedzia. Znam za to dobrze potwierdzony przypadek, gdy tropiący króliki w maineńskich lasach pies beagle wlazł pod stos chrustu, który okazał się gawrą niedźwiedzicy z dwójką młodych. Beagle próbował się wycofać, ale ilekroć chciał się wymknąć z gawry, niedźwiedzica wciągała go z powrotem. Najwyraźniej uważała psa za swoje młode. Właściciel odzyskał całego i zdrowego psa, ale dopiero po dwóch dniach nieoczekiwanej niewoli, gdy w końcu uśpił niedźwiedzicę za pomocą specjalnego pocisku.

Inna tego rodzaju znana mi z opowieści przygoda przytrafiła się człowiekowi, a zakończyła o wiele szybciej. Działo się to na Wyspie Ellesmere’a, a bohater tej opowieści nieopatrznie nastąpił na śnieg zasłaniający szczelinę – no i wpadł do jaskini będącej legowiskiem samicy niedźwiedzia polarnego i jej młodych. Człowiek ten wypadł stamtąd jeszcze szybciej, niż wleciał, ponaglony skutecznie jednym pacnięciem wielkiej niedźwiedziej łapy. Szczęście, że jak przystało na polarnika, był grubo odziany.

W lasach na wzgórzach wokół mojej chaty w Maine często widuję w koronach buków tak zwane „gniazda” niedźwiedzi. Obejrzałem je sobie z bliska, niczym nie ryzykując. To sterty obłamanych gałęzi, z których niedźwiedzie objadają bukiew w czasie, gdy buki mają liście. Zrzucanie liści jest swego rodzaju czynnością podejmowaną przez drzewa w celu przygotowania się do zimy (zabezpieczenia się przed zbyt wielkim oblodzeniem i ośnieżeniem), a z gałęzi obłamanej liście nie opadają, ponieważ cykl fizjologiczny zostaje przerwany. W rezultacie tam, gdzie niedźwiedzie późnym latem objadają niedojrzałą bukiew, w listopadzie widzi się na bukach sterty suchych ulistnionych gałęzi, sprawiających wrażenie olbrzymich wiewiórczych gniazd. Strukturalnie te „gniazda” niedźwiedzi są niemal identyczne z noclegowymi legowiskami szympansów, najdoskonalszymi ze wszystkich konstrukcji, jakie budują żyjący współcześnie najbliżsi krewniacy ludzi.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.