Buran

Kirgiz wraca na koń

Wojciech Górecki

Buran

Kirgiz wraca na koń

fragment

 Większą siłę rażenia miałaby tylko bomba atomowa.

Tym, którzy Kamiennych snow nie przeczytali – zdecydowanej większości – wystarczyło, że pisze się w niej dobrze o Ormianach. Z wściekłości zagotował się azerbejdżański internet.

Bardziej aktywni dołączyli do pochodów firmowanych przez młodzieżówkę rządzącej Partii Nowego Azerbejdżanu. W Baku urządzono pogrzeb książek pisarza, poniesiono je w trumnie na czele konduktu, który zatrzymał się pod jego domem. Potem tłum otoczył budynek, skandując: „Akram – Ormianin!”, „Niech oślepnie!”, „Wynocha z kraju!”, „Hańba, hańba, hańba!”. W Gandży i w rodzinnym Ajlisie (tam demonstrantów przywieziono autokarami, miejscowym głupio było potępiać rodaka) jego książki spłonęły na stosie.

„Niech spalą je wszystkie. One nikogo nie ocaliły” – powiedział Ajlisli w wywiadzie. Właśnie skończył siedemdziesiąt pięć lat i nie miał już złudzeń.

W jego sprawie odbyła się debata parlamentarna. Deputowany Nizami Dżafarow zażądał, aby pozbawić pisarza obywatelstwa: „Niech jedzie do Erywania!”. Deputowany Ahmed Welijew wezwał do sprawdzenia stanu psychicznego i ustalenia kodu genetycznego ludzi, którzy głoszą antyazerbejdżańską propagandę. Ale deputowany Ali Ahmedow zauważył: „Nie sądzę, żeby Akram Ajlisli miał ograniczoną poczytalność. Najpewniej postanowił na starość zaprzedać się narodowi, do którego organicznie należy, zdradziwszy Azerbejdżan i ten naród, którego chleb dotąd jadł, którego wodę pił i którego majątkiem do woli dysponował”.

Ministerstwo Edukacji „na żądanie nauczycieli” podjęło decyzję o wykreśleniu jego książek z listy lektur i usunięciu wzmianek o nich z następnych wydań podręczników. „Dla Akrama Ajlislego nie ma miejsca w azerbejdżańskiej szkole” – powiedział dyrektor z Ministerstwa. Z dnia na dzień spadły z afisza teatralne inscenizacje jego utworów.

Zarząd Muzułmanów Kaukazu uznał pisarza za apostatę. Wielki Mufti Allahszukur Paszazade powiedział, że Kamienne sny to zdrada nie tylko narodu, ale także wiary ojców i dziadów.

Z pracy zwolniono żonę pisarza (była dyrektorem biblioteki) i obu jego synów, urzędników państwowych średniego szczebla.

Prezydent Alijew w dwóch kolejnych rozporządzeniach pozbawił Akrama Ajlislego honorowego tytułu „pisarza ludowego” oraz prezydenckiej emerytury przyznawanej za wybitne zasługi (wynosiła tysiąc manatów – wówczas prawie tysiąc trzysta dolarów). W uzasadnieniu napisał, że Ajlisli, „nadużywszy najwyższego zaufania, jakim obdarzył go naród, w swoim ostatnim utworze, w niegodnej azerbejdżańskiego twórcy formie […] próbuje narzucić antyludzki obraz narodu azerbejdżańskiego i bezpodstawnie oskarża go o czyny sprzeczne z powszechnym systemem wartości, zakłamując istotę ormiańsko-azerbejdżańskiego konfliktu o Górski Karabach, oczerniając naszą dawną i niedawną historię, i znieważając godność […] naszych rodaków, wypędzonych w wyniku konfliktu z rodzinnych domostw”.

Na koniec pisarzowi odebrano podmiejski dom letniskowy podarowany mu przez państwo.

 

W tamtych tygodniach każdy w Azerbejdżanie znał się na literaturze.

Krytycy powieści zarzucili jej – poza ogólnikami o zdradzie i usprawiedliwianiu ormiańskiej agresji – że role czarnych charakterów grają tylko Azerbejdżanie, natomiast obraz Ormian jest wyidealizowany. Że sceny pogromów są wyrwane z historycznego kontekstu i nie ma mowy o azerbejdżańskich ofiarach. Że punktem odniesienia pozostaje Moskwa: to do niej wzdychał chirurg Farzani i tam wyszła książka Ajlislego. Nieliczni obrońcy pisarza podzielili się na dwa obozy. Jedni (większość) mówili o wolności słowa i potępiali nagonkę. Dawali w ten sposób do zrozumienia, że same zarzuty uważają za słuszne. Dla drugich (zdecydowana mniejszość) pisarz ratował honor Azerbejdżanu nadszarpnięty po sprawie Safarowa. Wszyscy wspominali przy tym Orhana Pamuka i Salmana Rushdiego – krytycy z przekąsem, że Ajlisli marzy o światowej karierze i Noblu, obrońcy (ci mniejszościowi) ze współczuciem: oto jak trudno być prorokiem wśród swoich.

Recenzentom umknęło, że akcja Kamiennych snow toczy się dobre dwa lata PRZED wojną i PRZED tragedią w Chodżałach. Ostry konflikt, rzecz jasna, już trwa, są ofiary, ale nie stało się jeszcze nic nieodwracalnego. W Baku nadal mieszka sporo Ormian, z Armenii nie wyrzucono ostatnich Azerbejdżan. Ajlisli cofa się do momentu, gdy jeszcze wszystko może się wydarzyć. Także opamiętanie i porozumienie. Wyciąga do Ormian rękę z tęsknoty za utraconym: wie, że oba narody mogą ze sobą żyć. (Gdyby jakimś cudem aktor Sadaj Sadygły przeżył pobicie i zderzył się z wojną, musiałby podleczyć się z idealizmu, a cały obraz zacząłby się mu komplikować i niuansować. Ale Ajlisli chciał uderzyć się wyłącznie we własne piersi).

Odbiór powieści gmatwała dosłowność realiów. W Kamiennych snach padają dzienne daty, występują rzeczywiste miejsca. Znając najnowszą historię Kaukazu, łatwo domyślić się, kim byli poeta Uluruch Turanmekan i historyk Babachan Zijadchanły, nie mówiąc o przywódcy Frontu Ludowego, nazwanym w książce Naczelnym Bejem, oraz byłym rządcy sowieckiego Azerbejdżanu, występującym jako Gospodarz. Ale nie jest to przecież reportaż ani kronika. Główni bohaterowie to postaci fikcyjne, fabuła, choć odbija prawdziwe zdarzenia, zrodziła się w wyobraźni autora. To nawet nie literacka wizja konfliktu i narodzin niepodległego państwa – gdyby Ajlisli miał takie ambicje, rozciągnąłby akcję na lata. Mamy do czynienia z rzeczą osobistą i kameralną. Ze spowiedzią starego człowieka, który zraził się do własnego narodu, zawiódł na swojej ojczyźnie. I mimo rozczarowań nie przestał ich kochać.

Jeden z bardziej wnikliwych krytyków Kamiennych snow, pisarz Czingiz Husejnow (urodził się w Baku, ale całe życie przeżył w Moskwie), od lat tropi pułapki pamięci i pamiętania. „Każdy pamięta, jak ich mordowano, ale nikt nie chce pamiętać, jak mordowali oni sami” – zauważył w powieści Doktor N. Ajlisli nie zapomniał, jak mordowali jego rodacy, i w tym sensie rzeczywiście jest renegatem.

 

Chciałem odwiedzić go w domu, ale wyznaczył spotkanie na bulwarze – niech zobaczy nas całe Baku. Ajlisli: niewysoki, ruchliwy, dziarski. Błysk w oku. Półuśmiech. Koszulka polo w poprzeczne paski. Papieros. Piwo i czipsy. Drugie piwo.

Skąd w nim tyle odwagi? Tyle determinacji? Pewności?

– Tutejsza tak zwana inteligencja to żałosne tchórze – zaczyna. – Minęło tyle miesięcy, a oni boją się nawet zadzwonić.

Bo ktoś podsłucha i pogrozi palcem: „Uważaj, z kim przestajesz”. A co ja takiego zrobiłem? Napisałem książkę, która nie spodobała się prezydentowi.

Po nagonce wyjechał na jakiś czas do Turcji, ale wrócił. Już nie boi się wychodzić z domu. Chociaż nie wyparł się Kamiennych snow. Niczego nie odwoływał. Nie przepraszał.

– Niedoczekanie! – unosi się. – To czysta prawda, mógłbym napisać trzy razy tyle. Przecież wiem, jak było. Ormianie żyli w Ajlisie od zawsze, a my dopiero od dwustu lat. To ormiańska ziemia. Wystarczy pojechać, zobaczyć.

O to coraz trudniej. Władze niechętnie wpuszczają do Nachiczewanu. Nie sposób sprawdzić, czy naprawdę zburzono tam trzysta kościołów i zrównano z ziemią wszystkie cmentarze, by zatrzeć najmniejszy ormiański ślad (sprawę podnosiła Rada Europy).

– Nie, do Erywania nie zapraszali – zakłopotał się. – Wspominali o mnie wszyscy święci, ale na żadną uroczystość nie zaprosili. A miałbym im co powiedzieć.

Pisarz liczył, że Ormianie podchwycą jego ton, zwierzał się z tej nadziei w wywiadach. Pewnie marzyło mu się, że tamtejszy autor wyda swoje Kamienne sny. Że przynajmniej przeproszą za Chodżały. Nic z tego. W Armenii cytowano go na okrągło, nazywano jedynym sprawiedliwym, ale jednocześnie przyjęto jego powieść jak pewną oczywistość: wreszcie ktoś przejrzał na oczy i pokazał, jak było. Poczekajmy, aż reszta zmądrzeje.

Mimo wszystko nie żałuje.

– Napisałem, jak czułem. Moje sumienie jest spokojne. Mogę się modlić. Na tamtym świecie nie będzie nagonek ani prześladowań.

Trzecie piwo i rachunek. Chwyta go w sekundę, zanim zdążę się zorientować.

– To jest mój los, bo urodziłem się w Ajlisie – mówi na pożegnanie.

 

Partia Współczesny Musawat ostatecznie zrezygnowała z ukarania pisarza. Przewodniczący Hafiz Hadżijew powiedział o tym po wyjściu z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, gdzie uświadomiono mu, że nawoływanie do przemocy jest przestępstwem.

Jeśli wierzyć pogłoskom, pomysł z uchwałą o obcięciu ucha miały zatwierdzić najwyższe instancje. Ponoć – to dalszy ciąg pogłosek – władze rozjuszyły nie tyle dobre słowa o Ormianach, ile nie najlepsze o Gospodarzu, czyli Hejdarze Alijewie – ojcu prezydenta, który wiele lat rządził sowieckim, a potem niepodległym Azerbejdżanem. A tak w ogóle nie chodziło ponoć wcale o Kamienne sny, tylko o Wielki korek – inną powieść Akrama Ajlislego, poświęconą w całości Gospodarzowi. Szum wokół Kamiennych snow miał zagłuszyć dyskusje wokół tamtej książki (oraz niepokojów społecznych, w tym zamieszek po skandalach z udziałem lokalnej elity w powiatowym mieście Ismaiłły).

W kwietniu 2014 roku Hafiz Hadżijew oświadczył, że osobiście obetnie ucho Władimirowi Żyrinowskiemu. Rosyjski polityk stwierdził, że nazwa „Azerbejdżanie” nie oznacza narodu, tylko mieszkańców wybrzeża Morza Kaspijskiego.

 

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl. 

 

 

tel. 604097691